Exoritur trepidos inter difcordia cives:
Jrbem alii referare jubent, et pandere portas
Dardanidis; ipfumque trahunt in monia regem:
Arma ferunt alii, et pergunt defendere muros.
Inclufas ut cùm latebrofo in pumice paftor
Veftigavit apes, fumoque implevit amaro;
Illæ intùs trepida rerum per cerea caftra
Difcurrunt, magnifque acuunt ftridoribus iras.
Volvitur ater odor tectis, tum murmure cæco
Intùs faxa fonant: vacuas it fumus ad auras.
Accidit hæc feffis etiam fortuna Latinis,
Quæ totam luctu concuffit funditùs urbem.
Regina ut tectis venientem profpicit hoftem,
Inceffi muros, ignes ad tecta volare;
Nufquàm acies contrà Rutulas, nulla agmina Turni:
Infelix pugnæ juvenem in certamine credit
Extin&tum: et fubito mentem turbata dolore,
Se caufam clamat crimenq; caputq; malorum:
Multaque per mæftum demens effata furorem,
Purpureos moritura manu discindit amictus,
Et nodum informis leti trabe nectit ab altâ.
Quam cladem miferæ poftquàm accepere Latina,
Filia prima manu flavos Lavinia crines,
Et rofeas laniata genas; tum cætera circùm
Turba furit: refonant latè plangoribus ædes.
Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem :-
Demittunt mentes: it scissâ vefte Latinus,
Conjugis attonitus fatis, urbisque ruinâ,
Canitiem immundo perfufam pulvere turpans:
Multaque fe incufat, qui non acceperit antè
Dardanium Æneam, generumque afciverit ultrò.
Intereà extremo bellator in æquore Turnus
Palantes fequitur paucos, jam fegnior, atque
Jam minùs atque minùs fucceffu lætus equorum.
Attulit hunc illi cæcis terroribus aura
Commixtum clamorem, arrectafque impulit aures
Confufæ fonus urbis, et illætabile murmur.
Hei mihi! quid tanto turbantur mœnia luctu?
Quifve ruit tantus diversâ clamor ab urbe ?
Sic ait, addu&ifque amens fubfiftit habenis.
Atque huic, in faciem foror ut converfa Metifci
Auriga, currumque et equos et lora regebat,
Talibus occurrit dictis: hâc, Turne, fequamur
Trojugenas, quà prima viam victoria pandit:
Sunt alii, qui tecta manu defendere poffunt.
Ingruit Æneas Italis, et prælia mifcet:
Et nos fæva manu mittamus funera Teucris.
Nec numero inferior, pugnæ nec honore recedes.
Turnus ad hæc:
O foror, et dudùm agnovi, cùm prima per artem
Fœdera turbâfti, teque hæc in bella dedifti:
Et nunc nequicquàm fallis dea. fed quis Olympo
Demiffam tantos voluit te ferre labores?
An fratris miferi letum ut crudele videres?
Nam quid ago? aut quæ jam fpondet Fortuna falutem?
Vidi oculos ante ipfe meos, me voce vocantem
Murranum, quo non fuperat mihi charior alter,
Oppetere ingentem, atque ingenti vulnere victum. 640
Occidit infelix, ne noftrum dedecus, Ufens,
Afpiceret: Teucri potiuntur corpore et armis.
Exfcindi-ne domos (id rebus defuit unum)
Perpetiar? dextrâ nec Drancis dicta refellam?
Terga dabo? et Turnum fugientem hæc terra videbit?
Ufq; adeòne mori miserum eft? vos ô mihi Manes 646
Efte boni, quoniam Superis averfa voluntas:
Sancta ad vos anima, atque iftius infcia culpa,
Defcendam, magnorum haud unquàm indignus avorum.
Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hoftes
Vectus equo fpumante Sages, adversa sagittâ
Saucius ora; ruitque implorans nomine Turnum:
Turne, in te fuprema falus: miferere tuorum:
Fulminat Æneas armis, fummasque minatur
Deje&turum arces Italûm, excidioq; daturum :
Jamque faces ad tecta volant: in te ora Latini,
In te oculos referunt: muffat rex ipfe Latinus,
Quos generos vocet, aut quæ fefe ad foedera flectat.
Prætereà regina, tui fidiffima, dextrâ
Occidit ipfa fuâ, lucemque exterrita fugit.
Soli pro portis Meflapus et acer Atinas
Suftentant aciem : circum hos utrinque phalanges
Stant denfæ, ftrictifque feges mucronibus horret
Ferrea: tu currum deferto in gramine verfas.
Obftupuit variâ confufus imagine rerum
Turnus, et obtutu tacito ftetit: æftuat ingens
Imo in corde pudor, mixtoque infania luctu,
Et Furiis agitatus amor, et confcia virtus.
Ut primùm difcuffæ umbræ, et lux reddita menti eft,
Ardentes oculorum orbes ad monia torfit
Turbidus, éque rotis magnam refpexit ad urbem.
Ecce autem flammis inter tabulata volutus
Ad cœlum undabat vortex, turrimque tenebat:
Turrim compactis trabibus quam eduxerat ipfe,
Subdideratque rotas, pontefq; inftraverat altos.
Jam jam fata, foror, superant ; abfiste morari:
Quò Deus, et quo dura vocat Fortuna, fequamur.
Stat conferre manum Æneæ: ftat, quicquid acerbi eft,
Morte pati: nec me indecorem, germana, videbis
Ampliùs: hunc, oro, fine me furere antè furorem.
Dixit, et è curru faltum dedit ocyùs arvis :
Perque hoftes, per tela ruit: mæftamque fororem
Deferit, ac rapido curfu media agmina rumpit.
Ac veluti montis faxum de vertice præceps
Cùm ruit avulfum vento, feu turbidus imber
Proluit, aut annis folvit fublapfa vetuftas:
Fertur in abruptum magno mons improbus actu,
Exultatque folo, fylvas, armenta, virofque
Involvens fecum. disjecta per agmina Turnus
Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fufo
Sanguine terra madet, stridentque hastilibus auræ:
Significatque manu, et magno fimùl incipit ore:
Parcite jam, Rutuli ; et vos, tela inhibete, Latini:
Quæcunque eft fortuna, mea eft: me verius unum
Pro vobis fœdus luere, et decernere ferro.
Difceffere omnes medii, fpatiumque dedere.
At pater Æneas, audito nomine Turni,
Deferit et muros, et fummas deferit arces:
Præcipitatque moras omnes: opera omnia rumpit,
Lætitiâ exultans: horrendùmque intonat armis :
Quantus Athos, aut quantus Eryx, aut ipfe corufcis
Cùm fremit ilicibus quantus, gaudetque nivali
Vertice fe attollens pater Apenninus ad auras.
Jam verò et Rutuli certatim, et Troës, et omnes
Convertêre oculos Itali, quique alta tenebant
Monia, quique imos pulfabant ariete muros:
Armaque depofuere humeris. ftupet ipfe Latinus,
Ingentes, genitos diverfis partibus orbis,
Inter fe coiffe viros, et cernere ferro.
Atque illi, ut vacuo patuerunt æquore campi,
Procurfu rapido, conjectis eminùs haftis,
Invadunt Martem clypeis atque ære fonoro.
Dat gemitum tellus: tum crebros enfibus ictus
Congeminant: fors et virtus mifcentur in unum.
Ac velut ingenti Silâ, fummove Taburno,
Cùm duo converfis inimica in prælia tauri
Frontibus incurrunt, pavidi ceffere magistri;
Stat pecus omne metų mutum, muflantque juvencæ,
Quis pecori imperitet, quem tota armenta sequantur:
Illi inter fefe multâ vi vulnera mifcent,
Cornuaque obnixi infigunt, et fanguine largo
Colla armofque lavant: gemitu nemus omne remugit.
Haud alitèr Tros Æneas et Daunius heros
Concurrunt clypeis: ingens fragor æthera complet.
Jupiter ipfe duas æquato examine lances
Suftinet, et fata imponit diverfa duorum:
Quem damnet labor, et quo vergat pondere letum.
Emicat hîc, impunè putans, et corpore toto
Altè fublatum confurgit Turnus in enfem;
Et ferit. exclamant Troës, trepidique Latini;
Arrectæque amborum acies. at perfidus enfis
Frangitur, in medioque ardentem deferit ictu,
Ni fuga fubfidio fubeat. fugit ocyor Euro,
Ut capulum ignotum, dextramque afpexit inermem.
Fama eft, præcipitem, cùm prima in prælia junctos
Confcendebat equos, patrio mucrone relicto,
Dum trepidat, ferrum aurige rapuisse Metisci:
Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
Suffecit: poftquàm arma dei ad Vulcania ventum eft,
Mortalis mucro, glacies ceu futilis, i&tu
Diffiluit:fulvâ refplendent fragmina arenâ.
Ergo amens diverfa fugâ petit æquora Turnus:
Et nunc huc, indè huc incertos implicat orbes.
Undique enim densâ Teucri inclufere coronâ :
Atque hinc vafta palus, hinc ardua monia cingunt. 745
Nec minus Æneas, quanquàm tardante sagittâ
Interdùm genua impediunt, curfumque recufant,
Infequitur: trepidique pedem pede fervidus urget.
Inclufum veluti fi quando in flumine nactus
Cervum, aut puniceæ feptum formidine pennæ,
Venator curfu canis et latratibus inftat:
Ille autem, infidiis et ripâ territus altâ,
Mille fugit refugitque vias: at vividus Umber
Hæret hians, jam jamque tenet, fimilifque tenenti
Increpuit malis, morfuque elufus inani eft.
T'um verò exoritur clamor; ripæque lacufque
Refponfant circà, et cœlum tonat omne tumultu.
Ille fimul fugiens, Rutulos fimùl increpat omnes,
Nomine quemque vocans: notumque efflagitat enfem.
Aneas mortem contrà, præfenfque minatur
Exitium, fi quifquam adeat: terretque trementes,
Excifurum urbem minitans, et faucius inftat.
|
