700

Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, coniecto sternit iaculo; uolat Itala cornus aëra per tenerum stomachoque infixa sub altum pectus abit: reddit specus atri uolneris undam spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum, tum Bitian ardentem oculis animisque frementem. non iaculo, neque enim iaculo uitam ille dedisset, sed magnum stridens contorta phalarica uenit, fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga nec duplici squama lorica fidelis et auro sustinuit: conlapsa ruunt immania membra.

705

dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens. talis in Euboico Baiarum litore quondam

710

saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
constructam ponto iaciunt; sic illa ruinam
prona trahit penitusque uadis inlisa recumbit:
miscent se maria, et nigrae attolluntur harenae;

tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile Inarime Iouis imperiis inposta Typhoeo.

715

Hic Mars armipotens animum uiresque Latinis addidit et stimulos acris sub pectore uertit inmisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. undique conueniunt, quoniam data copia pugnae bellatorque animo deus incidit.

Pandarus ut fuso germanum corpore cernit et quo sit fortuna loco, qui casus, agat res, portam ui magna conuerso cardine torquet, obnixus latis umeris, multosque suorum

720

725

moenibus exclusos duro in certamine linquit;

adgnoscunt faciem inuisam atque immania membra

turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens emicat et mortis fraternae feruidus ira

735

effatur: 'non haec dotalis regia Amatae,
nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
castra inimica uides: nulla hinc exire potestas.'
olli subridens sedato pectore Turnus

740

'incipe, siqua animo uirtus, et consere dextram : hic etiam inuentum Priamo narrabis Achillem.' dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo intorquet summis adnixus uiribus hastam : excepere aurae; uolnus Saturnia Iuno

745

detorsit ueniens, portaeque infigitur hasta.

'at non hoc telum, mea quod ui dextera uersat,

effugies; neque enim is teli nec uolneris auctor.'
sic ait et sublatum alte consurgit in ensem
et mediam ferro gemina inter tempora frontem
diuidit inpubesque immani uolnere malas.
fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus :
conlapsos artus atque arma cruenta cerebro
sternit humi moriens, atque illi partibus aequis

750

huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. diffugiunt uersi trepida formidine Troes:

755

et si continuo uictorem ea cura subisset,

rumpere claustra manu sociosque inmittere portis, ultimus ille dies bello gentique fuisset;

sed furor ardentem caedisque insana cupido egit in aduersos.

760

principio Phalerim et succiso poplite Gygen excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas in tergum, Iuno uires animumque ministrat;

addit Halym comitem et confixa Phegea parma,
ignaros deinde in muris Martemque cientis
Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.
Lyncea tendentem contra sociosque uocantem
uibranti gladio conixus ab aggere dexter
occupat, huic uno desectum comminus ictu
cum galea longe iacuit caput; inde ferarum
uastatorem Amycum, quo non felicior alter
ungere tela manu ferrumque armare ueneno,
et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,
Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
et citharae cordi numerosque intendere neruis.
semper equos atque arma uirum pugnasque canebat.

765

770

775

Tandem ductores audita caede suorum conueniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus, palantisque uident socios hostemque receptum.

780

et Mnestheus quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.

'quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis?
unus homo et uestris, o ciues, undique saeptus
aggeribus tantas strages inpune per urbem
ediderit? iuuenum primos tot miserit Orco?
non infelicis patriae ueterumque deorum

et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque ?'
talibus accensi firmantur et agmine denso
consistunt. Turnus paulatim excedere pugna
et fluuium petere ac partem, quae cingitur unda;
acrius hoc Teucri clamore incumbere magno
et glomerare manum. ceu saeuum turba leonem
cum telis premit infensis, at territus ille,
asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga
ira dare aut uirtus patitur, nec tendere contra

785

790

795

ille quidem hoc cupiens potis est per tela uirosque: haut aliter retro dubius uestigia Turnus

inproperata refert, et mens exaestuat ira.

quin etiam bis tum medios inuaserat hostis,

bis confusa fuga per muros agmina uertit;

800

sed manus e castris propere coit omnis in unum, nec contra uires audet Saturnia Iuno

805

sufficere, aëriam caelo nam Iuppiter Irim
demisit germanae haud mollia iussa ferentem,
ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.
ergo nec clipeo iuuenis subsistere tantum'
nec dextra ualet: iniectis sic undique telis
obruitur. strepit adsiduo caua tempora circum
tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt,
discussaeque iubae capiti, nec sufficit umbo
ictibus: ingeminant hastis et Troes et ipse
fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor
liquitur et piceum (nec respirare potestas)
flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.
tum demum praeceps saltu sese omnibus armis
in fluuium dedit: ille suo cum gurgite flauo
accepit uenientem ac mollibus extulit undis
et laetum sociis abluta caede remisit.

810

815

P. VERGILI MARONIS

AENEIDOS

LIBER DECIMVS.

Panditur interea domus omnipotentis Olympi,
conciliumque uocat diuom pater atque hominum rex
sideream in sedem, terras unde arduus omnis
castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.
considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:
'caelicolae magni, quianam sententia uobis
uersa retro tantumque animis certatis iniquis?
abnueram bello Italiam concurrere Teucris.

quae contra uetitum discordia? quis metus aut hos
aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?
adueniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,
cum fera Karthago Romanis arcibus olim
exitium magnum atque Alpes inmittet apertas:
tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
nunc sinite et placitum laeti componite foedus.'
Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contra
pauca refert :

'o Pater, o hominum rerumque aeterna potestas,
namque aliud quid sit, quod iam inplorare queamus?
cernis ut insultent Rutuli Turnusque feratur
per medios insignis equis tumidusque secundo
Marte ruat? non clausa tegunt iam moenia Teucros :
quin intra portas atque ipsis proelia miscent
aggeribus moerorum et inundant sanguine fossae.
Aeneas ignarus abest.

1

numquamne leuari

5

ΙΟ

15

20

25

24. moerorum (codd. P1 b c2 Seru.) R. C. F. Br. Ben. murorum (codd. P, M R V y c1) W. L. al. fossas (codd. P V y b Seru.) R. C. fossae (codd. M R c2) W. L. F. Br. Ben. Haupt, quos nos secuti.

obsidione sines? muris iterum imminet hostis
nascentis Troiae: nec non exercitus alter
atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis
Tydides. equidem credo, mea uolnera restant
et tua progenies mortalia demoror arma.

30

si sine pace tua atque inuito numine Troes Italiam petiere, luant peccata neque illos

iuueris auxilio; sin tot responsa secuti,

quae Superi Manesque dabant, cur nunc tua quisquam

uertere iussa potest aut cur noua condere fata?

35

quid repetam exustas Erycino in litore classes,

quid tempestatum regem uentosque furentis
Aeolia excitos aut actam nubibus Irim?
nunc etiam Manis (haec intemptata manebat
sors rerum) mouet et superis inmissa repente
Allecto medias Italum bacchața per urbes.
nil super imperio moueor: sperauimus ista,
dum fortuna fuit; uincant quos uincere mauis.

40

si nulla est regio, Teucris quam det tua coniunx

dura, per euersae, Genitor, fumantia Troiae excidia obtestor, liceat dimittere ab armis incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem. Aeneas sane ignotis iactetur in undis

45

et, quamcumque uiam dederit Fortuna, sequatur:

totque maris uastaeque exhausta pericula terrae,

dum Latium Teucri recidiuaque Pergama quaerunt? non satius cineres patriae insedisse supremos

atque solum, quo Troia fuit? Xanthum et Simoenta 60 redde, oro, miseris iterumque reuoluere casus da, pater, Iliacos Teucris.' tum regia Iuno acta furore graui 'quid me alta silentia cogis rumpere et obductum uerbis uolgare dolorem ? Aenean hominum quisquam diuomque subegit

65