Et roseas laniata genas, tum cetera circum
Turba, furit: resonant late plangoribus ædes.
Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem.
Demittunt mentes; it scissa veste Latinus,
Conjugis attonitus fatis, urbisque ruina,
Canitiem immundo perfusam pulvere turpans:
*Multaque se incusat, qui non acceperit ante*
*Dardanium Æneam, generumque asciverit ultro.*
Interea extremo bellator in æquore Turnus
Palantes sequitur paucos, jam segnior, atque
Jam minus atque minus successu lætus equorum.
Attulit hunc illi cæcis terroribus aura

Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures

610

615

rutilos capillos et malas roseas, deinde reliqua multitudo furit: domus late sonat planctu. Hinc fama misera spargitur per totam urbem. Dejiciunt animos: Latinus incedit lacerata veste, territus morte uxoris et clade urbis, fædans albos crines mixtos sordido pulvere: et multum damnat se, quod non admiserit prius Æneam Trojanum, et ultro sociaverit sibi generum. Interim Turnus pugnans in remoto campo persequitur paucos errantes, jam tardior, et jam minus ac minus gaudens celeritate equorum suorum. Ventus pertulit illi hunc clamorem confusum ¡incertis terroribus, et sonitus turbatæ urbis ac murmur

Bur

in Bacchis: Nam florei crines, vide, ut propexi jacent. In iisdem: Et lanugo florea nunc demum irrigat. Pacuvius Antiopa: Cervicum floreos dispergit crines." Hactenus Servius; cui adde quos laudat Burm. Probi acumen nihili est: et omnino vix inducor, ut cultissimum poëtam daram et antiquatam vocem probasse credam. Floreos, puta dissyllabum factum, unus Egnatius recepit, quantum video, et e recentioribus Cuningham.-606. lacerata sec. Moret.607. lata: haud dubie vitiosa lectio, quam miror Heinsium revocasse. mannus observat jam Cerdam et P. Danielem aliosque sic edidisse: sine codicum utique auctoritate, et verba saltem Donati notæ præfixa secutos: lata clamoribus ædes; nam Medic. unus laudatur, is vero emendatus a sec. m. late; hocque poëtæ usus et rei natura postulat: resonant late. Tum clangoribus Oblong., item Mentel. sec. et Hugen. cum Goth. tert. clamoribus Medic. Pierii. 612. 613 Hi duo versus desiderantur in Rom. Medic. et aliis vetustis, translati huc ex lib. x1, 471, 472, omissi etiam a Cuninghamo, Brunckio, ed. Parm. Multum se Zulich. incusans duo Burm. et Goth. tert. quod Zulich. acceperat alter Hamb. adc. ultro Oudart. pro var. lect.-613. acciverit ed. Ven. Burmann., item Zulich. Hugen. Leid. Sprot.-617. huc pr. Hamb. a m. sec. cæcis illi Rom. a m. pr. clamoribus Zulich. a m. sec. et Goth. tert.618. que abest Parrhas. arreptasque ed. pr. Burmann.-620. Ei vel Heu

NOTE

612 Multa] Multum: neutrum pro adverbio. Ge. III. 500. Dardanium, Trojanum, Æn. 1. 239.

616 Minus successu lætus equorum] Vel quia minus jam celeriter currebant: vel quia minus jam gaudebat,

614 Equore] Plano campo. Æn. quod eum a pugna tam longe abstuII. 780.

lissent.

Confusæ sonus urbis et illætabile murmur.
Hei mihi! quid tanto turbantur moenia luctu?
Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?
Sic ait, adductisque amens subsistit habenis.
Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci
Auriga, currumque et equos et lora regebat,
Talibus occurrit dictis: Hac, Turne, sequamur
Trojugenas, qua prima viam victoria pandit;
Sunt alii, qui tecta manu defendere possint.
Ingruit Æneas Italis, et prælia miscet;
Et nos sæva manu mittamus funera Teucris.

620

625

Nec numero inferior, pugnæ nec honore recedes.
Turnus ad hæc:

630

O soror, et dudum, agnovi, cum prima per artem
Foedera turbasti, teque hæc in bella dedisti;
Et nunc nequicquam fallis Dea; sed quis Olympo
Demissam tantos voluit te ferre labores?

635

minime lætum pepulit aures ejus attentas. Hei mihi! cur muri turbantur tanto ululatu? et quæ tanta vociferatio erumpit ex urbe dissita? Sic loquitur, et territus stat compressis habenis. At vero soror, quippe quæ transformata in speciem auriga Metisci moderabatur currum et equos et habenas ejus, respondet illi talibus verbis: Turne, persequamur Trojanos hac, qua prima victoria aperit iter: sunt alii, qui possunt tutari manu domos. Eneas ruit in Italos et agitat pugnam: nos quoque manu demus Trojanis crudelem mortem: non exibis inferior aut numero aut gloria pugnæ. Turnus respondet ad hæc: O soror, et jampridem animadverti, quando prima turbasti per dolos fœdus, et immisisti te in hanc pugnam; et jam frustra decipis me, quamvis sis Dea. Sed quis jussit te delapsam e cœlo pati tantos labores? an ut specta

multi. quod t. Zulich. a m. pr.-621. Quidve Zulich. et Parrhas. Quis venit t. Erf. tantos tres Burm. ad urbem tert. Rottend. et Hugen.-622. et ductis Zulich. a m. pr.-623. hic Gud. a m. pr. hinc alter Hamb.-624. currusque vett. edd. currumque ed. Ald. tert. dedit: idque libb. Pier. et Heins. tuentur cum binis Goth. conf. ix, 12. currum qui duo Rottend. tenebat Gud. a m. pr. et pr. Moret.—625. Ac Dorvill.-627. possint e præstantioribus Pier. et suis Heins. pro vulg. possunt.-628. Ingruet Hugen. Irruit Montalb. et a m. pr. Zulich. Tum I. A. armis apud Serv. ad x1 Æn. 311. I. A. et talis Zulich. præmia Goth. sec. miscent sec. Moret.-629. multa manu Zulich.— 630. neque e Bersm. Ms. Cuningham. recedens Gud. a m. pr. recedas Bigot. -631. Turnus ad hæc. Desunt hæc Gud. et Exc. Burm. Contra Leid. supplet: humili respondet talia voce.-632. O soror o d. Goth. pr. et tert. Vulgata accipienda: O soror agnovi, et dudum quidem, c.-633. atque hæc Oudart.635. Præmissum Hugen. perferre quatuor Burm. et Goth. tert. cum Rom.

NOTE

633 Fodera tur basti] Supra 224.

An fratris miseri letum ut crudele videres?

Nam quid ago? aut quæ jam spondet Fortuna salutem?
Vidi oculos ante ipse meos, me voce vocantem,

Murranum, quo non superat mihi carior alter,
Oppetere, ingentem, atque ingenti vulnere victum.
Occidit infelix, ne nostrum dedecus Ufens
Aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.
Exscindine domos, id rebus defuit unum,
Perpetiar? dextra nec Drancis dicta refellam?

640

Terga dabo? et Turnum fugientem hæc terra videbit? 645
Usque adeone mori miserum est? vos o mihi Manes
Este boni: quoniam Superis aversa voluntas.

res crudelem necem infortunati fratris tui? Nam quid facio? aut quæ sors promittit jam mihi salutem? vidi ipse præ oculis meis Murranum, quo nullus alius superest mihi carior, magnum et magno occisum vulnere mori vocando me. Occidit miser Ūfens, ne videret nostram infamiam; Trojaní habent cadaver ejus et arma. An feram everti domos? hoc unum deerat miseriis; nec refutabo manu criminationes Drancis? Vertam terga? et hæc terrà spectabit Turnum fugientem? An eo usque calamitosum est mori? o vos Dii inferi, estote mihi propitii, siquidem voluntas cœlestium in

quod et ipsum ferri potest; et reposuit Wakef.-636. miseri fratris apud Macrob. IV, 2.-637. Nam quid ego? Montalb. pr. Hamb. a m. sec., sicque ed. P. Danielis; et placere potest. Cf. tamen x, 675. aut quam jam Mentel. a m. sec. spondit Gud. spondet jam Dorvill. et Goth. pr. Totus versus deerat Regio. 638. oculos ipse ante meos Zulich. oculis meis quidam editi apud Quintil. 1x, 3, p. 812, quo Burmannus remittit super hoc loquendi genere.-639. quod Reg. non fuerat Medic. a m. pr. et pars codd. ap. Burm. cum Goth. sec. Vulgare pro doctiore: superat pro est. cf. III, 339 et al.-640. Idem fere versus sup. lib. x, 842.-641. nostrum ne Wakef. e cod. Coll. Jesu, utpote suavius. Urens, Ufeus, aberratt.-644. ne D. Menag. pr. dextra Drancis hæc Parrhas. Dranci maluerat olim Heins., forte tanquam magis poëticum. -645. et aberat Leid. Mentel. pr. Moret. sec. et Reg., quod placet. videbo Rom.-646. est abest Goth. tert.-647. adversa Medic. Gud. et multi alii ap. Burm. cum tribus Goth. et ed. pr. et Mediol., perperam. aversa recte jam in edd. Venetis. Sensus: quoniam Deorum superorum voluntas, numen

NOTE

639 Murranum] Regii sanguinis virum, occisum ab Ænea, supra 529. Ufens, dux Equicolarum, Æn. vII. 745. occisus a Gya Trojano, supra 460.

Teucri, Trojani, Æn. 1. 239. Drancis, Latini principis, Turno infesti, qui ipsi fugam publica oratione objecerat, Æn. II. 336.

646 Usque adeone mori, &c.] Moriar

quidem; sed mori malo quam ea me viventem culpa maculare, quod fugerim, quod urbem deseruerim: neque enim adeo misera res est mori. Ergo Manes, Dii inferi, excipite me propitii, siquidem Superi mea non amplius curant. Quibus verbis devovet se pro patria. De Manibus, Æn. vi.

743.

Sancta ad vos anima, atque istius inscia culpæ
Descendam, magnorum haud unquam indignus avorum.
Vix ea fatus erat; medios volat, ecce, per hostes
Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta
Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum :
Turne, in te suprema salus; miserere tuorum.
Fulminat Æneas armis, summasque minatur
Dejecturum arces Italum, excidioque daturum ;
Jamque faces ad tecta volant. In te ora Latini,
In te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus,

650

655

Quos generos vocet, aut quæ sese ad foedera flectat.
Præterea regina, tui fidissima, dextra

660

Occidit ipsa sua, lucemque exterrita fugit.
Soli pro portis Messapus et acer Atinas

Sustentant aciem. Circum hos utrimque phalanges
Stant densæ, strictisque seges mucronibus horret
Ferrea: tu currum deserto in gramine versas.

fensa est mihi. Pura anima et ignara hujus sceleris, descendam ad vos, nunquam indignus claris patribus. Vix ea locutus erat: ecce Suges vectus equo spumante accurrit per medios hostes, vulneratus sagitta secundum vultum adversum; et accurrit invocans Turnum nomine: Turne, ultima salus in te est: miseresce tuorum: Eneas tonat armis, et minatur se eversurum et daturum exitio altas arces Italorum: et jam tada volant ad culmina: Latini conjiciunt in te vultus, in te oculos: ipse rex Latinus dubitat, quem appellet generum, quam ad societatem se vertat. super ipsa regina, fidissima tibi, occidit sua manu, et attonita deseruit vitam. Messapus et ardens Atinas soli ante portas sustinent prælium: densa agmina circumstant illos utrimque, et seges ferrea rigescit nudis ensibus: tu volvis currum in solo

In

Sic

aversum est, vos, o Dii inferi, sitis mihi propitii.-648. Pro Sancta Goth. tert. Causa, forte pro Casta; sed alterum eodem sensu plus dignitatis habet. et dolos pro ayvós. nescia idem Goth. tert. cum altero Menag. Macrob. III, 3 et ed. pr. Burm. Reliqui scripti et editi constanter inscia, quod cur poëta, metro vi illata, maluerit, equidem ignoro.-649. Descendet Dorvill.—650. volat ille Hugen.-651. Saces Heins. e Medic. et aliis vetustioribus. Vulgo Sages. aliquot faces.-655. Disjecturum Sprot. et Leid., vitiosius Ven. Devecturum. Italis arces Montalb. excidiumque pr. Moret.-656. Ad te oru ed. pr. Burm.-658. in fœdera pr. Hamb. a m. sec. flectet Leid. mittat Oblongus, non male: se mittut, demittat, inclinet.-659. tua f. alter Hamb. tuis Bigot. -661. Atinas jam sup. x1, 869 commemoratus: in aliquot Pier. et Burm. Asylas, quia is et supra cum Messapo jungebatur, v. c. v. 550; et hinc in aliis corrupte Asilas, Asilus, Asillas, Atiras.--662. acies Medic. et alii ap. Burmann. -663. Sages Zulich.—664. diverso in Ven. Interrogationem alii apponunt.—

Obstupuit varia confusus imagine rerum

665

Turnus, et obtutu tacito stetit. Estuat ingens

Uno in corde pudor, mixtoque insania luctu,

Et Furiis agitatus amor, et conscia virtus.

Ut primum discussæ umbræ, et lux reddita menti;
Ardentes oculorum orbes ad monia torsit
Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem.
Ecce autem, flammis inter tabulata volutus
Ad cœlum undabat vortex, turrimque tenebat:
Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse,
Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos.
Jam jam fata, soror, superant; absiste morari ;
Quo Deus, et quo dura vocat Fortuna, sequamur.

670

675

gramine. Turnus obstupuit turbatus varia specie rerum, et constitit tacite intuens : ardet magnus pudor in intimo corde, et amentia mixta dolore, et amor commotus furore, et virtus sibi ipsi cognita. Statim atque tenebræ dissipatæ sunt, et lumen redditum est animo; turbatus vertit ad muros orbes oculorum inflammatos, et e curru respexit ad magnam urbem. Ecce autem torrens flammarum elapsus inter contabulationes erumpebat ad cœlum et hærebat turri, turri quam ipse struxerat trabibus conjunctis, et supposuerat ei rotas, et applicuerat altos pontes. O soror, inquit, jam jam fata vincunt: desine retinere me: eamus, quo Deus, et quo adversa

666. obtuitu aliquot apud Burm. conf. vII, 250.–667. Uno in corde recepit Heins. e melioribus etiam h. 1., ut sup. x, 871, ubi iidem versus legebantur. Vulgo, Imo in c., quod majorem vim habere in tali loco nemo dubitet, etsi alterum exquisitius dictum concedam, pro, una in eodem corde. Cumque ea lectio unus et imus semper incerta fluctuare soleat: alteri non tantum tribuendum arbitror, ut Imo expellatur. Nolui tamen iterum mutationem inferre, et lectorem turbare. Una Sprot. sec. Moret. Dorvill. in corde dolor uterque Hamb. a m. sec. Bigot. Goth. tert. mixtaque Goth. sec. vesania Reg.-668. At F. tert. Goth. agitatur alter Hamburg.-669. et vox aliquot Burm. In fine est Medic. et aliis deerat: hincque sublatum ab Heins.-670. oc. acies Goth. tert. et Dorvill., sed hic alterum in marg.-671. ad m. respicit u. alter Hamburg. prospexit Ven. conspexit Leid.-672. volutis Leid. et Hugen. ad vulgarem formam. Wakef. interpungit: Ecce autem flammis, inter tabulata volutus, Ad cœlum undabat vortex. nec hoc male.-673. petebat pro div. lect. prior Hamburg. et Zulich.-674. compactam alter Hamb. et Dorvill. qua Goth. sec. duxerat Parrhas. et Montalb., perperam. vid. sup. vi, 630.—675. instraverat lectum inde ab Ald. tert. firmatumque codd. Pier. et Heins. intraverat, vitiose, ed. Dan. Heinsii. At instruxerat edd. vett. cum Mediceo Pierii, Dorvill.

NOTE

666 Estuat ingens, &c.] Hos animi motus totidem verbis ac versibus jam tribuit poëta Mezentio, Æn. x. 870.

672 Tabulata] Turres erant lig

neæ, variis contabulationibus eductæ, pontibus inter se conjunctæ, rotis impositæ, ut pro rerum necessitate alio atque alio advolverentur.