quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat. praeterea regina tui fidissima dextra

occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.

soli pro portis Messapus et acer Atinas

sustentant acies; circum hos utrimque phalanges
stant densae strictisque seges mucronibus horret
ferrea tu currum deserto in gramine versas.'
obstipuit varia confusus imagine rerum
Turnus et obtutu tacito stetit; aestuat ingens
uno in corde pudor mixtoque insania luctu
et furiis agitatus amor et conscia virtus.

ut primum discussae umbrae et lux reddita menti
ardentis oculorum orbis ad moenia torsit
turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.

Ecce autem, flammis inter tabulata volutus
ad caelum undabat vertex turrimque tenebat,
turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse
subdideratque rotas pontisque instraverat altos.
'iam iam fata, soror, superant, absiste morari;
quo deus et quo dura vocat Fortuna, sequamur.
stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbi est,
morte pati: neque me indecorem, germana, videbis
amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.'
dixit et e curru saltum dedit ocius arvis
perque hostis, per tela ruit maestamque sororem
deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.
ac veluti montis saxum de vertice praeceps
cum ruit avolsum vento, seu turbidus imber
proluit aut annis solvit sublapsa vetustas,
fertur in abruptum magno mons improbus actu
exsultatque solo silvas, armenta virosque
involvens secum, disiecta per agmina Turnus
sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,
significatque manu et magno simul incipit ore:
'parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini;
quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum
pro vobis foedus luere et decernere ferro.'
discessere omnes medii spatiumque dedere.

At pater Aeneas audito nomine Turni

661 Asilas лx; def. Kv. 1878, 265. 662 aciem PR Ribb.

660

665

670

675

680

685

690

695

deserit et muros et summas deserit arces
praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit
laetitia exsultans horrendumque intonat armis,
quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis
cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali
vertice se attollens pater Appenninus ad auras.
iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes
convertere oculos Itali quique alta tenebant
moenia quique imos pulsabant ariete muros
armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus
ingentis genitos diversis partibus orbis
inter se coiisse viros et cernere ferro.
atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi,
procursu rapido coniectis eminus hastis
invadunt Martem clipeis atque aere sonoro.
dat gemitum tellus, tum crebros ensibus ictus
congeminant, fors et virtus miscentur in unum.
ac velut ingenti Sila summove Taburno
cum duo conversis inimica in proelia tauri
frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri,

stat pecus omne metu mutum mussantque iuvencae, quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur; illi inter sese multa vi volnera miscent

720

cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo

colla armosque lavant, gemitu nemus omne remugit, non aliter Tros Aeneas et Daunius heros

concurrunt clipeis, ingens fragor aethera complet. Iuppiter ipse duas aequato examine lances sustinet et fata imponit diversa duorum,

quem damnet labor et quo vergat pondere letum. . . Emicat hic impune putans et corpore toto alte sublatum consurgit Turnus in ensem et ferit. exclamant Troes trepidique Latini, arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis frangitur in medioque ardentem deserit ictu ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro, ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.

702 cum] qui Kl. ZöG. 1881, 599. discern. bл dec. cet. 1.

709 cernere P1 Mentel.2

725

730

713 crebris M'y1 714 miscetur V 720 volnera] proelia y'r 732 ictum MR aliquot' Pier. л post 732 quid superest? add. Paris. 7931; Ribb. lac. stat. dist. commate Madv. 46, ut protasis sit ni f. s.

733 ante subeat

fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos
conscendebat equos patrio mucrone relicto,
dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;
idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
suffecit; postquam arma dei ad Volcania ventum est,
mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu
dissiluit; fulva resplendent fragmina harena.
ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus
et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;
undique enim Teucri densa inclusere corona
atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.

Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta interdum genua impediunt cursumque recusant, insequitur trepidique pedem pede fervidus urget, inclusum veluti si quando flumine nactus

cervum aut puniceae saeptum formidine pinnae
venator cursu canis et latratibus instat,
ille autem insidiis et ripa territus alta
mille fugit refugitque vias, at vividus Umber
haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti
increpuit malis morsuque elusus inani est.
tum vero exoritur clamor ripaeque lacusque
responsant circa et caelum tonat omne tumultu;
ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis
nomine quemque vocans notumque efflagitat ensem.
Aeneas mortem contra praesensque minatur
exitium, si quisquam adeat, terretque trementis
excisurum urbem minitans et saucius instat.
quinque orbis explent cursu totidemque retexunt
huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur
praemia, sed Turni de vita et sanguine certant.
forte sacer Fauno foliis oleaster amaris
hic steterat, nautis olim venerabile lignum,
servati ex undis ubi figere dona solebant
Laurenti divo et votas suspendere vestes;
sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam
detulerat, fixam et lenta radice tenebat.

741 resplendet.. fragmen M2R
746 tardante M2c2
773 et om. M2a1b1

M; Ribb.
IX 541.

744 densa Teucri libri pr. 757 tumultu] fragore ma2b2; cf. post lenta add. ab M2P, in x

Incubuit voluitque manu convellere ferrum

Dardanides teloque sequi, quem prendere cursu

775

non poterat. tum vero amens formidine Turnus:
'Faune, precor, miserere' inquit 'tuque optima ferrum
terra tene, colui vestros si semper honores,

quos contra Aeneadae bello fecere profanos.
dixit opemque dei non cassa in vota vocavit.
namque diu luctans lentoque in stirpe moratus
viribus haud ullis valuit discludere morsus
roboris Aeneas. dum nititur acer et instat,
rursus in aurigae faciem mutáta Metisci
procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.
quod Venus audaci nymphae indignata licere
accessit telumque alta ab radice revellit.
olli sublimes armis animisque refecti,
hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,
adsistunt contra certamina Martis anheli.

Iunonem interea rex omnipotentis Olympi

780

785

790

adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:

quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat? Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris

deberi caelo fatisque ad sidera tolli.

795

quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres? mortalin decuit violari volnere divum?

aut ensem (quid enim sine te luturna valeret?)
ereptum reddi Turno et vim crescere victis?
desine iam tandem precibusque inflectere nostris!
ne te tantus edat tacitam dolor et mihi curae
saepe tuo dulci tristes ex ore recursent:

ventum ad supremum est. terris agitare vel undis
Troianos potuisti, infandum accendere bellum,
deformare domum et luctu miscere hymenaeos;
ulterius temptare veto.' sic Iuppiter orsus;
sic dea submisso contra Saturnia voltu:

'Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,

Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui; nec tu me aëria solam nunc sede videres

782 discurrere M13

800

$05

810

edere y1 discindere Venet. convellere 790 contra ad c. Schenkl

a1cx 784 mutata] conversa M2PX Lad.

ap.

Kl.

certamine by; cf. Serv.

799 expertum r. Gent 63.

801 nec

a2bc Serv. Lad. ni P1 Ribb. edit Ply1 Diom. 362, 24; Ribb., qui v. 801/2 post 832 coll. post 802 vulgo puncto dist. 809 relinquo P

ligna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa
starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.
[uturnam misero, fateor, succurrere fratri
suasi et pro vita maiora audere probavi,

non ut tela tamen, non ut contenderet arcum; adiuro Stygii caput implacabile fontis,

815

una superstitio superis quae reddita divis.

et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo. illud te, nulla fati quod lege tenetur,

pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:
cum iam conubis pacem felicibus (esto)

component, cum iam leges et foedera iungent,
ne vetus indigenas nomen mutare Latinos
neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari
aut vocem mutare viros aut vertere vestem.
sit Latium, sint Albani per saecula reges,
sit Romana potens Itala virtute propago;
occidit occideritque (sinas) cum nomine Troia.'

Olli subridens hominum rerumque repertor:
es germana Iovis Saturnique altera proles:
irarum tantos volvis sub pectore fluctus.
verum age et inceptum frustra submitte furorem!
do, quod vis, et me victusque volensque remitto.
sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,
utque est, nomen erit; commixti corpore tantum
subsident Teucri. morem ritusque sacrorum
adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.

hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
supra homines, supra ire deos pietate videbis.
nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.'
adnuit his luno et mentem laetata retorsit.
interea excedit caelo nubemque relinquit.

His actis aliud genitor secum ipse volutat
luturnamque parat fratris dimittere ab armis.
dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,
quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram
uno eodemque tulit partu paribusque revinxit
serpentum spiris ventosasque addidit alas.
hae Iovis ad solium saevique in limine regis
apparent acuuntque metum mortalibus aegris,

825 vestes Pyc 830 et Bentl. 835 sanguine R Menag. I Mentel. III Goth. III 837 adicient prop. Wagn.

820

825

830

835

840

845

850

tanto R