ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti
fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.
exin, quae mediis ingenti adnixa columnae
aedibus adstabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem
vociferans: nunc, o numquam frustrata vocatus [2
hasta meos, nunc tempus adest; te maximus Actor,
te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus
loricamque manu valida lacerare revolsam
semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis
vibratos calido ferro murraque madentis.'
his agitur furiis totoque ardentis ab ore
scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis,
mugitus veluti cum prima in proelia taurus
terrificos ciet atque irasci in cornua temptat
arboris obnixus trunco ventosque lacessit
ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.
Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem et se suscitat ira
oblato gaudens componi foedere bellum.
tum socios maestique metum solatur Iuli
fata docens regique iubet responsa Latino
certa referre viros et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montis
orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt
Solis equi lucemque elatis naribus efflant:
campum ad certamen magnae sub moenibus urbis
dimensi Rutulique viri Teucrique parabant
in medioque focos et dis communibus aras
gramineas. alii fontemque ignemque ferebant
velati limo et verbena tempora vincti.
procedit legio Ausonidum pilataque plenis
agmina se fundunt portis, hinc Troius omnis
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis pugna vocet. nec non mediis in milibus ipsi ductores auro volitant ostroque superbi,

90

95

100

105

110

115

120

125

92 columna yb1 Arusianus 455, 19. Ribb. (sed parum constanter; cf. Prol. 208 et 336). 96 nunc (t.) ades Heins. te] non prop. Ribb. 102 exsistunt Ra1 absiliunt Hamb. II, Rbb. 104 atque] aut PR 120 lino libri pr. duos Paris.; cf. Caper et Hyginus ap. Serv.

124 ferro] bello M

126 superbi] decori libri pr. M (cf. V 133).

et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas
et Messapus equum domitor, Neptunia proles.
utque dato signo spatia in sua quisque recessit,
defigunt tellure hastas et scuta reclinant.
tum studio effusae matres et volgus inermum
invalidique senes turris et tecta domorum
obsedere, alii portis sublimibus adstant.

At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur,

130

(tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti)

135

prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas

Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

extemplo Turni sic est adfata sororem

diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris praesidet; hunc illi rex aetheris altus honorem

140

Iuppiter erepta pro virginitate sacravit:

'nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,
scis, ut te cunctis unam, quaecumque Latinae
magnanimi lovis ingratum ascendere cubile,
praetulerim caelique libens in parte locarim:
disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.
qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant
cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi;
nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,
Parcarumque dies et vis inimica propinquat.

145

150

non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.

tu pro germano si quid praesentius audes,

perge; decet. forsan miseros meliora sequentur.'

vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profudit

terque quaterque manu pectus percussit honestum.
non lacrimis hoc tempus' ait Saturnia Iuno;
'adcelera et fratrem, si quis modus, eripe morti,
aut tu bella cie conceptumque excute foedus.
auctor ego audendi.' sic exhortata reliquit
incertam et tristi turbatam volnere mentis.

Interea reges, ingenti mole Latinus

quadriiugo vehitur curru (cui tempora circum aurati bis sex radii fulgentia cingunt,

155

160

130 telluri Rь2сл Lad. Serv. 563. 132 ac PRyb1 Ribb. 134 ex PRьсл 135 nec My Lad. Ribb. 142 carissima libri pr. Ma2b2 145 lubens γ Ribb. 155 terque utraque m. Gent 60.

post 158 Kl. 1870, 12 versum excidisse stat. 161 rex ingenti de mole M1 rex.. de more Peerlk.

Solis avi specimen), bigis it Turnus in albis
bina manu lato crispans hastilia ferro.
hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,
sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis
et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,
procedunt castris puraque in veste sacerdos
saetigeri fetum suis intonsamque bidentem
attulit admovitque pecus flagrantibus aris.
illi ad surgentem conversi lumina solem
dant fruges manibus salsas et tempora ferro
summa notant pecudum paterisque altaria libant.

165

170

Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur: 'esto nunc sol testis et haec mihi terra vocanti quam propter tantos potui perferre labores, et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx,

175

(iam melior, iam, diva, precor), tuque inclute Mavors,

cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;

180

fontisque fluviosque voco quaeque aetheris alti

religio et quae caeruleo sunt numina ponto:
cesserit Ausonio si fors victoria Turno,
convenit Euandri victos discedere ad urbem,
cedet Iulus agris nec post arma ulla rebelles
Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent;
sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem
(ut potius reor et potius di numine firment),
non ego nec Teucris Italos parere iubebo
nec mihi regna peto; paribus se legibus ambae
invictae gentes aeterna in foedera mittant.
sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,
imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri
constituent urbique dabit Lavinia nomen.'

Sic prior Aeneas, sequitur sic deinde Latinus
suspiciens caelum tenditque ad sidera dextram :
'haec eadem, Aenea, terram mare sidera, iuro
Latonaeque genus duplex lanumque bifrontem
vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;
audiat haec genitor, qui foedera fulmine sancit.
tango aras, medios ignis et numina testor:

185

190

195

200

170 saetigerae Wgn. Lad.; cf. Serv. pl. 176 precanti My2b2сл 178 coniunx] Iuno M1a2cmл Serv. 176. 179 diva] victa prop. Peerlk., nostra Wagn. 184 decedere M1 desc. M2 186 ferroque y 188 numina P2Ry 201 mediosque Fabricius ed. 1575.

nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet, quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem avertet, non, si tellurem effundat in undas diluvio miscens caelumque in Tartara solvat!

ut sceptrum hoc' (dextra sceptrum nam forte gerebat) 'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras, cum semel in silvis imo de stirpe recisum matre caret posuitque comas et bracchia ferro; olim arbos, nunc artificis manus aere decoro inclusit patribusque dedit gestare Latinis.' talibus inter se firmabant foedera dictis conspectu in medio procerum. tum rite sacratas in flammam iugulant pecudes et viscera vivis eripiunt cumulantque oneratis lancibus aras.

At vero Rutulis impar ea pugna videri iamdudum et vario misceri pectora motu; tum magis, ut propius cernunt non viribus aequis . adiuvat incessu tacito progressus et aram suppliciter venerans demisso lumine Turnus tabentesque genae et iuvenali in corpore pallor. quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit sermonem et volgi variare labantia corda, in medias acies formam adsimulata Camerti, cui genus a proavis ingens clarumque paternae nomen erat virtutis et ipse acerrimus armis in medias dat sese acies haud nescia rerum rumoresque serit varios ac talia fatur:

'non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam obiectare animam? numerone an viribus aequi

...

205

210

215

220

225

230

non sumus? en, omnes et Troes et Arcades hi sunt

fatalesque manus, infensa Etruria Turno:

vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.

ille quidem ad superos, quorum se devovet aris, succedet fama vivusque per ora feretur;

235

nos patria amissa dominis parere superbis cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'

Talibus incensa est iuvenum sententia dictis

202 rumpat P2y 203/5 secl. Rbb., verba nec me.. solvat Peerlk. ima Haupt vivo cod. Daventr. 218 aequos Schrad.; cf. 230. lac. stat. Ribb. 221 pubentes libri pr. a2cx 227 haud n. r. 'satis otiosa' post 222 s. Wagn.; secl. Rbb. 230 aequis Pyx 232 fatalisque Pyc Serv. Lad. 237 lentis y1

armis M1y1

iam magis atque magis serpitque per agmina murmur;
ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.

qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem
sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur
infectum et Turni sortem miserantur iniquam.
his aliud maius Iuturna adiungit et alto
dat signum caelo, quo non praesentius ullum
turbavit mentes Italas monstroque fefellit.
namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra
litoreas agitabat aves turbamque sonantem
agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas
cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.
arrexere animos Itali: cunctaeque volucres
convertunt clamore fugam (mirabile visu)
aetheraque obscurant pinnis hostemque per auras
facta nube premunt, donec vi victus et ipso
pondere defecit praedamque ex unguibus ales
proiecit fluvio penitusque in nubila fugit.

Tum vero augurium Rutuli clamore salutant expediuntque manus, primusque Tolumnius augur 'hoc erat, hoc, votis' inquit quod saepe petivi. accipio adgnoscoque deos; me, me duce ferrum corripite, o miseri, quos improbus advena bello territat invalidas ut aves et litora vestra

vi populat. petet ille fugam penitusque profundo
vela dabit. vos unanimi densate catervas
et regem vobis pugna defendite raptum.
dixit et adversos telum contorsit in hostis

240

245

250

255

260

265

procurrens, sonitum dat stridula cornus et auras

certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes

turbati cunei calefactaque corda tumultu.

hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum

270

corpora constiterant contra, quos fida crearat una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,

horum unum, ad mediam teritur qua sutilis alvum balteus et laterum iuncturas fibula mordet, egregium forma iuvenem et fulgentibus armis, transadigit costas fulvaque effundit harena.

275

247 fulvus rubra M densete Rbc Serv.

244 hic al. m. Saturnia iungit Peerlk. 264 unanimis Ma2 unanimes c2x unanime Py1 (cf. XI 650) Ribb. 273 medium 1. pr. M'n alvum лx, def. Schröt. alvo P2R Serv. Ribb. auro M

1888, 13. alveo P1