excoquitur vitium, atque exsudat inutilis humor;
seu plures calor ille vias et caeca relaxat
spiramenta, novas veniat qua succus in herbas,
seu durat magis et venas adstringit hiantes,
ne tenues pluviae rapidive potentia solis
acrior aut Boreae penetrabile frigus adurat.
Multum adeo, rastris glebas qui frangit inertes
vimineasque trahit crates, iuvat arva; neque illum
flava Ceres alto nequidquam spectat Olympo;
et qui, proscisso quae suscitat aequore terga,
rursus in obliquum verso perrumpit aratro,
exercetque frequens tellurem, atque imperat arvis.
Humida solstitia atque hiemes orate serenas,
agricolae; hiberno laetissima pulvere farra,
laetus ager. Nullo tantum se Mysia cultu
iactat, et ipsa suas mirantur Gargara messes.
Quid dicam, iacto qui semine comminus arva
insequitur, cumulosque ruit male pinguis arenae,
deinde satis fluvium inducit rivosque sequentes,
et, quum exustus ager morientibus aestuat herbis,
ecce supercilio clivosi tramitis undam
elicit? Illa cadens raucum per laevia murmur
saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva.
Quid, qui, ne gravidis procumbat culmus aristis,
luxuriem segetum tenera depascit in herba,
quum primum sulcos aequant sata, quique paludis
collectum humorem bibula deducit arena?
praesertim incertis si mensibus amnis abundans
exit, et obducto late tenet omnia limo,
unde cavae tepido sudant humore lacurae.

Nec tamen, haec quum sint hominumque boum-
que labores

versando terram experti, nihil improbus anser

90

95

100

105

110

115

VIRGIL.

C

120 Strymoniaeque grues et amaris intuba fibris officiunt, aut umbra nocet. Pater ipse colendi haud facilem esse viam voluit, primusque per artem movit agros, curis acuens mortalia corda; nec torpere gravi passus sua regna veterno. 125 Ante lovem nulli subigebant arva coloni: nec signare quidem aut partiri limite campum fas erat; in medium quaerebant; ipsaque tellus omnia liberius, nullo poscente, ferebat.

Ille malum virus serpentibus addidit atris, 130 praedarique lupos iussit, pontumque moveri, mellaque decussit foliis, ignemque removit, et passim rivis currentia vina repressit:

ut varias usus meditando extunderet artes paullatim, et sulcis frumenti quaereret herbam; 135 ut silicis venis abstrusum excuderet ignem. Tunc alnos primum fluvii sensere cavatas; navita tum stellis numeros et nomina fecit, Pleïadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton. Tum laqueis captare feras et fallere visco

140 inventum, et magnos canibus circumdare saltus. Atque alius latum funda iam verberat amnem, alta petens, pelagoque alius trahit humida lina. Tum ferri rigor, atque argutae lamina serrae, (nam primi cuneis scindebant fissile lignum) 145 tum variae venere artes. Labor omnia vicit improbus et duris urgens in rebus egestas. Prima Ceres ferro mortales vertere terram

instituit quum iam glandes atque arbuta sacrae deficerent silvae, et victum Dodona negaret.

150 Mox et frumentis labor additus: ut mala culmos esset robigo, segnisque horreret in arvis carduus: intereunt segetes; subit aspera silva,

lappaeque tribulique; interque nitentia culta
infelix lolium et steriles dominantur avenae.
Quod nisi et assiduis terram insectabere rastris,
et sonitu terrebis aves, et ruris opaci
falce premes umbras, votisque vocaveris imbrem :
heu, magnum alterius frustra spectabis acervum,
concussaque famem in silvis solabere quercu.

Dicendum et, quae sint duris agrestibus arma,
quis sine nec potuere seri nec surgere messes.
Vomis, et inflexi primum grave robur aratri,
tardaque Eleusinae matris volventia plaustra,
tribulaque, traheaeque, et iniquo pondere rastri,
virgea praeterea Celei vilisque supellex,
arbuteae crates et mystica vannus lacchi:
omnia quae multo ante memor provisa repones,
si te digna manet divini gloria ruris.
Continuo in silvis magna vi flexa domatur
in burim, et curvi formam accipit ulmus aratri :
huic a stirpe pedes temo protentus in octo,
binae aures, duplici aptantur dentalia dorso.
Caeditur et tilia ante iugo levis, altaque fagus
stivae, quae currus a tergo torqueat imos;
et suspensa focis explorat robora fumus.

Possum multa tibi veterum praecepta referre, ni refugis tenuesque piget cognoscere curas. Area cum primis ingenti aequanda cylindro, et vertenda manu, et creta solidanda tenaci, ne subeant herbae, neu pulvere victa fatiscat; tum variae illudant pestes; saepe exiguus mus sub terris posuitque domos atque horrea fecit; aut oculis capti fodere cubilia talpae; inventusque cavis bufo, et quae plurima terrae

155

160

165

170

175

180

monstra ferunt; populatque ingentem farris acervum 185

curculio, atque inopi metuens formica senectae. Contemplator item, quum se nux plurima silvis induet in florem et ramos curvabit olentes : si superant fetus, pariter frumenta sequentur, 190 magnaque cum magno veniet tritura calore: at si luxuria foliorum exuberat umbra, nequidquam pingues palea teret area culmos. Semina vidi equidem multos medicare serentes, et nitro prius et nigra perfundere amurca, 195 grandior ut fetus siliquis fallacibus esset, et, quamvis igni exiguo, properata maderent; vidi lecta diu, et multo spectata labore, degenerare tamen: ni vis humana quotannis maxima quaeque manu legeret. Sic omnia fatis 200 in peius ruere, ac retro sublapsa referri:

non aliter, quam qui adverso vix flumine lembum remigiis subigit, si brachia forte remisit,

atque illum in praeceps prono rapit alveus amni. Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis

205 Haedorumque dies servandi, et lucidus Anguis, quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis pontus et ostriferi fauces tentantur Abydi. Libra die somnique pares ubi fecerit horas,

et medium luci atque umbris iam dividit orbem : 210 exercete, viri, tauros; serite hordea campis, usque sub extremum brumae intractabilis imbrem. Nec non et lini segetem et Cereale papaver tempus humo tegere, et iamdudum incumbere

aratris,

dum sicca tellure licet, dum nubila pendent. 215 Vere fabis satio; tum te quoque, Medica, putres accipiunt sulci, et milio venit annua cura:

candidus auratis aperit quum cornibus annum

Taurus, et adverso cedens Canis occidit astro.
At si triticeam in messem robustaque farra
exercebis humum, solisque instabis aristis:
ante tibi Eoae Atlantides abscondantur,
Gnosiaque ardentis decedat stella Coronae,
debita quam sulcis committas semina, quamque
invitae properes anni spem credere terrae.
Multi ante occasum Maiae coepere; sed illos
exspectata seges vanis elusit avenis.

Si vero viciamque seres vilemque faselum,
nec Pelusiacae curam aspernabere lentis:
haud obscura cadens mittet tibi signa Bootes;
incipe, et ad medias sementem extende pruinas.
Idcirco certis dimensum partibus orbem
per duodena regit mundi Sol aureus astra.
Quinque tenent coelum zonae, quarum una corusco
semper sole rubens et torrida semper ab igni:

220

225

230

quam circum extremae dextra laevaque trahuntur, 235 caerulea glacie concretae atque imbribus atris. Has inter mediamque duae mortalibus aegris munere concessae divům: et via secta per ambas, obliquus qua se signorum verteret ordo.

245

Mundus, ut ad Scythiam Rhipaeasque arduus arces 240 consurgit, premitur Libyae devexus in austros. Hic vertex nobis semper sublimis; at illum sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi. Maximus hic flexu sinuoso elabitur Anguis circum, perque duas in morem fluminis Arctos, Arctos Oceani metuentes aequore tingi. Illic, ut perhibent, aut intempesta silet nox, semper et obtenta densentur nocte tenebrae : aut redit a nobis Aurora, diemque reducit; nosque ubi primus equis Oriens afflavit anhelis,

250