Ossa tremor; prima ante omnes Iuturna Latinos Audiit adgnovitque sonum, et tremefacta refugit. 450 Ille volat, campoque atrum rapit agmen aperto. Qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus

It mare per medium; miseris, heu, praescia longe Horrescunt corda agricolis; dabit ille ruinas Arboribus, stragemque satis; ruet omnia late; 455 Ante volant, sonitumque ferunt ad litora venti: Talis in adversos ductor Rhoeteius hostes Agmen agit; densi cuneis se quisque coactis Agglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osirim, Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates, 460 Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur, Primus in adversos telum qui torserat hostes. Tollitur in caelum clamor, versique vicissim Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. Ipse neque aversos dignatur sternere morti, 465 Nec pede congressos aequo nec tela ferentes Insequitur; solum densa in caligine Turnum Vestigat lustrans, solum in certamina poscit. Hoc concussa metu mentem Iuturna virago Aurigam Turni media inter lora Metiscum 470 Excutit, et longe lapsum temone relinquit; Ipsa subit, manibusque undantes flectit habenas, Cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci. Nigra velut magnas domini cum divitis aedes Pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo, 475 Pabula parva legens nidisque loquacibus escas, Et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum Stagna sonat: similis medios Iuturna per hostes Fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru; Iamque hic germanum, iamque hic ostentat ovantem, 480 Nec conferre manum patitur; volat avia longe.

Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbes, Vestigatque virum et disiecta per agmina magna Voce vocat. Quotiens oculos coniecit in hostem Alipedumque fugam cursu temptavit equorum, 485 Aversos totiens currus Iuturna retorsit.

Heu, quid agat? Vario nequiquam fluctuat aestu,
Diversaeque vocant animum in contraria curae.
Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat
Lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro,
490 Horum unum certo contorquens derigit ictu.
Substitit Aeneas, et se collegit in arma,

Poplite subsidens; apicem tamen incita summum
Hasta tulit, summasque excussit vertice cristas.
Tum vero adsurgunt irae; insidiisque subactus,
495 Diversos ubi sentit equos currumque referri,
Multa Iovem et laesi testatus foederis aras,
Iam tandem invadit medios, et Marte secundo
Terribilis saevam nullo discrimine caedem
Suscitat, irarumque omnes effundit habenas.

500

Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes
Diversas, obitumque ducum, quos aequore toto
Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troïus heros,
Expediat? Tanton' placuit concurrere motu,

Iuppiter, aeterna gentes in pace futuras?

505 Aeneas Rutulum Sucronem,

ea prima ruentes

Pugna loco statuit Teucros haud multa morantem,
Excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum
Transadigit costas et crates pectoris ensem.

Turnus equo deiectum Amycum fratremque Diorem,
510 Congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,
Hunc mucrone ferit curruque abscisa duorum
Suspendit capita, et rorantia sanguine portat.
Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,

Tres uno congressu, et maestum mittit Oniten,
515 Nomine Echionium matrisque genus Peridiae;
Hic fratres Lycia missos et Apollinis agris,
Et iuvenem exosum nequiquam bella Menoeten,
Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae
Ars fuerat pauperque domus, nec nota potentum
520 Munera, conductaque pater tellure serebat.
Ac velut immissi diversis partibus ignes
Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro;
Aut ubi decursu rapido de montibus altis

Dant sonitum spumosi amnes, et in aequora currunt 525 Quisque suum populatus iter: non segnius ambo Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc Fluctuat ira intus; rumpuntur nescia vinci Pectora; nunc totis in vulnera viribus itur.

Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem 530 Nomina, per regesque actum genus omne Latinos, Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi Excutit, effunditque solo: hunc lora et iuga subter Provolvere rotae; crebro super ungula pulsu

Incita nec domini memorum proculcat equorum.
535 Ille ruenti Hyllo animisque immane frementi
Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet:
Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
Dextera nec tua te, Graium fortissime, Cretheu,
Eripuit Turno; nec di texere Cupencum,

540 Aenea veniente, sui: dedit obvia ferro

Pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.

Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi Oppetere et late terram consternere tergo. Occidis, Argivae quem non potuere phalanges 545 Sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles; Hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida;

Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum. Totae adeo conversae acies, omnesque Latini, Omnes Dardanidae, Mnestheus, acerque Serestus, 550 Et Messapus equum domitor, et fortis Asilas, Tuscorumque phalanx, Euandrique Arcades alae, Pro se quisque viri summa nituntur opum vi; Nec mora, nec requies; vasto certamine tendunt. Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit, 555 Iret ut ad muros, urbique adverteret agmen Ocius et subita turbaret clade Latinos.

Ille, ut vestigans diversa per agmina Turnum Huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem Immunem tanti belli atque impune quietam. 560 Continuo pugnae accendit maioris imago;

565

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum
Ductores, tumulumque capit, qua cetera Teucrum
Concurrit legio, nec scuta aut spicula densi
Deponunt. Celso medius stans aggere fatur:

"Ne qua meis esto dictis mora-Iuppiter hac stat Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito. Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini, Ni frenum accipere et victi parere fatentur, Eruam, et aequa solo fumantia culmina ponam. 570 Scilicet exspectem, libeat dum proelia Turno

Nostra pati, rursusque velit concurrere victus?
Hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi.
Ferte faces propere, foedusque reposcite flammis."

Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes 575 Dant cuneum, densaque ad muros mole feruntur. Scalae improviso subitusque apparuit ignis. Discurrunt alii ad portas primosque trucidant, Ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis. Ipse inter primos dextram sub moenia tendit

580 Aeneas, magnaque incusat voce Latinum,

Testaturque deos iterum se ad proelia cogi,

Bis iam Italos hostes, haec iam altera foedera rumpi.
Exoritur trepidos inter discordia cives;

Urbem alii reserare iubent et pandere portas
585 Dardanidis, ipsumque trahunt in moenia regem;
Arma ferunt alii et pergunt defendere muros :
Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor
Vestigavit apes, fumoque implevit amaro;
Illae intus trepidae rerum per cerea castra
590 Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras;
Volvitur ater odor tectis; tum murmure caeco
Intus saxa sonant; vacuas it fumus ad auras.
Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,
Quae totam luctu concussit funditus urbem.
595 Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
Incessi muros, ignes ad tecta volare,

Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni:
Infelix pugnae iuvenem in certamine credit
Exstinctum, et, subito mentem turbata dolore,
Se causam clamat crimenque caputque malorum,
Multaque per maestum demens effata furorem,
Purpureos moritura manu discindit amictus,
Et nodum informis leti trabe nectit ab alta.
Quam cladem miserae postquam accepere Latinae,
605 Filia prima manu flavos Lavinia crines
Et roseas laniata genas, tum cetera circum
Turba furit; resonant late plangoribus aedes.
Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem.
Demittunt mentes; it scissa veste Latinus,
610 Coniugis attonitus fatis urbisque ruina,

Canitiem immundo perfusam pulvere turpans
Multaque se incusat, qui non acceperit ante