120 Velati limo, et verbena tempora vincti.

Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
Agmina se fundunt portis. Hinc Trofus omnis
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

Haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis 125 Pugna vocet. Nec non mediis in milibus ipsi Ductores auro volitant ostroque superbi,

Et genus Assaraci Mnestheus, et fortis Asilas,
Et Messapus equum domitor, Neptunia proles.
Utque dato signo spatia in sua quisque recessit,
130 Defigunt tellure hastas et scuta reclinant.

Tum studio effusae matres et vulgus inermum
Invalidique senes turres et tecta domorum
Obsedere, alii portis sublimibus adstant.

At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur,
135 Tum neque nomen erat nec honos aut gloria monti
Prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas
Laurentum Troumque acies urbemque Latini.
Extemplo Turni sic est adfata sororem,

Diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris 140 Praesidet, hunc illi rex aetheris altus honorem. Iuppiter erepta pro virginitate sacravit :

"Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro, Scis, ut te cunctis unam, quaecumque Latinae Magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile, 145 Praetulerim, caelique libens in parte locarim: Disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem. Qua visa est Fortuna pati, Parcaeque sinebant Cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi; Nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis, 150 Parcarumque dies et vis inimica propinquat. Non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum. Tu pro germano si quid praesentius audes,

Perge: decet.

Forsan miseros meliora sequentur."

Vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profudit, 155 Terque quaterque manu pectus percussit honestum. "Non lacrimis hoc tempus" ait Saturnia Iuno, "Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti, Aut tu bella cie, conceptumque excute foedus. Auctor ego audendi." Sic exhortata reliquit 160 Incertam et tristi turbatam vulnere mentis. Interea reges ingenti mole Latinus.

Quadriiugo vehitur curru, cui tempora circum
Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis,
165 Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,
Sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis,
Et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae, —
Procedunt castris; puraque in veste sacerdos
170 Saetigeri fetum suis intonsamque bidentem
Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris.
Illi ad surgentem conversi lumina solem
Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro
Summa notant pecudum, paterisque altaria libant.
Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur:
"Esto nunc Sol testis et haec mihi Terra vocanti,
Quam propter tantos potui perferre labores,

175

Et Pater omnipotens, et tu Saturnia coniunx, Iam melior, iam, diva, precor— tuque inclute Mavors, 180 Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques; Fontesque Fluviosque voco, quaeque aetheris alti Religio, et quae caeruleo sunt numina ponto: Cesserit Ausonio si fors victoria Turno, Convenit Euandri victos discedere ad urbem;

185 Cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles

Aeneadae referent, ferrove haec regna lacessent.
Sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem —
Ut potius reor, et potius di numine firment —
Non ego nec Teucris Italos parere iubebo,
190 Nec mihi regna peto; paribus se legibus ambae
Invictae gentes aeterna in foedera mittant.

195

Sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,
Imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri
Constituent, urbique dabit Lavinia nomen."

Sic prior Aeneas; sequitur sic deinde Latinus,
Suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram :
Haec eadem, Aenea, Terram, Mare, Sidera, iuro,
Latonaeque genus duplex, Ianumque bifrontem,
Vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;
200 Audiat haec Genitor, qui foedera fulmine sancit.
Tango aras, medios ignes et numina testor:

Nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,
Quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem
Avertet, non, si tellurem effundat in undas,
205 Diluvio miscens, caelumque in Tartara solvat;

Ut sceptrum hoc" dextra sceptrum nam forte gerebat

"Numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras, Cum semel in silvis imo de stirpe recisum

Matre caret, posuitque comas et bracchia ferro,
210 Olim arbos; nunc artificis manus aere decoro
Inclusit, patribusque dedit gestare Latinis."
Talibus inter se firmabant foedera dictis

Conspectu in medio procerum. Tum rite sacratas
In flammam iugulant pecudes, et viscera vivis
215 Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.
At vero Rutulis impar ea pugna videri

Iamdudum, et vario misceri pectora motu;

Tum magis, ut propius cernunt non viribus aequis.
Adiuvat incessu tacito progressus et aram

220 Suppliciter venerans demisso lumine Turnus,
Tabentesque genae et iuvenali in corpore pallor.
Quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit
Sermonem, et vulgi variare labantia corda,

In medias acies, formam adsimulata Camerti, —
225 Cui genus a proavis ingens, clarumque paternae
Nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis —
In medias dat sese acies, haud nescia rerum,
Rumoresque serit varios, ac talia fatur:

"Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam 230 Obiectare animam? numerone an viribus aequi Non sumus? En omnes et Troes et Arcades hi sunt, Fatalesque manus, infensa Etruria Turno.

Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus. Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris, 235 Succedet fama, vivusque per ora feretur;

Nos, patria amissa, dominis parere superbis
Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis."

Talibus incensa est iuvenum sententia dictis Iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur; 240 Ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.

Qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem
Sperabant, nunc arma volunt, foedusque precantur
Infectum, et Turni sortem miserantur iniquam.
His aliud maius Iuturna adiungit, et alto

245 Dat signum caelo, quo non praesentius ullum
Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit.
Namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra
Litoreas agitabat aves turbamque sonantem
Agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas

250 Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.

255

Arrexere animos Itali, cunctaeque volucres
Convertunt clamore fugam-mirabile visu -
Aetheraque obscurant pennis, hostemque per auras
Facta nube premunt, donec vi victus et ipso
Pondere defecit, praedamque ex unguibus ales
Proiecit fluvio, penitusque in nubila fugit.

Tum vero augurium Rutuli clamore salutant, Expediuntque manus; primusque Tolumnius augur "Hoc erat, hoc, votis" inquit "quod saepe petivi; 260 Accipio, adgnoscoque deos; me, me duce ferrum Corripite, o miseri, quos improbus advena bello Territat, invalidas ut aves, et litora vestra

Vi populat: petet ille fugam, penitusque profundo
Vela dabit. Vos unanimi densete catervas,

265 Et regem vobis pugna defendite raptum.”

Dixit, et adversos telum contorsit in hostes
Procurrens; sonitum dat stridula cornus, et auras
Certa secat. Simul hoc, simul ingens clamor, et omnes
Turbati cunei, calefactaque corda tumultu.

270 Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum
Corpora constiterant contra, quos fida crearat
Una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,
Horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo
Balteus et laterum iuncturas fibula mordet,

275 Egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,
Transadigit costas, fulvaque effundit harena.
At fratres, animosa phalanx accensaque luctu,
Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum
Corripiunt, caecique ruunt. Quos agmina contra
280 Procurrunt Laurentum; hinc densi rursus inundant
Troes Agyllinique et pictis Arcades armis.

Sic omnes amor unus habet decernere ferro.
Diripuere aras; it toto turbida caelo

FRIEZE'S AENEID - 21