220

Felle dolor; rapit arma manu nodisque gravatum
Robur, et aërii cursu petit ardua montis.

Tum primum nostri Cacum videre timentem
Turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro
Speluncamque petit; pedibus timor addidit alas.
225 Ut sese inclusit, ruptisque immane catenis
Deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
Pendebat, fultosque emuniit obice postes,
Ecce furens animis aderat Tirynthius, omnemque
Accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,

230 Dentibus infrendens. Ter totum fervidus ira
Lustrat Aventini montem; ter saxea temptat
Limina nequiquam; ter fessus valle resedit.
Stabat acuta silex, praecisis undique saxis
Speluncae dorso insurgens, altissima visu,
Dirarum nidis domus opportuna volucrum.
Hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem,
Dexter in adversum nitens concussit, et imis
Avulsam solvit radicibus; inde repente
Impulit; impulsu quo maximus intonat aether,
Dissultant ripae refluitque exterritus amnis.

240

At specus et Caci detecta apparuit ingens
Regia, et umbrosae penitus patuere cavernae :
Non secus, ac si qua penitus vi terra dehiscens
Infernas reseret sedes et regna recludat

245 Pallida, dis invisa, superque immane barathrum
Cernatur, trepident immisso lumine Manes.
Ergo insperata deprensum in luce repente
Inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
Desuper Alcides telis premit, omniaque arma
250 Advocat, et ramis vastisque molaribus instat.

Ille autem neque enim fuga iam super ulla pericli —
Faucibus ingentem fumum — mirabile dictu --

Evomit involvitque domum caligine caeca, Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro 255 Fumiferam noctem commixtis igne tenebris. Non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem. Praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam

Fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem 260 Corripit in nodum complexus, et angit inhaerens Elisos oculos et siccum sanguine guttur.

Panditur extemplo foribus domus atra revulsis, Abstractaeque boves abiuratacque rapinae Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver 265 Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo Terribiles oculos, vultum villosaque saetis

Pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignes. Ex illo celebratus honos, laetique minores Servavere diem, primusque Potitius auctor 270 Et domus Herculei custos Pinaria sacri. Hanc aram luco statuit, quae Maxima semper Dicetur nobis, et erit quae maxima semper. Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum Cingite fronde comas et pocula porgite dextris 275 Communemque vocate deum et date vina volentes." Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra Velavitque comas foliisque innexa pependit, Et sacer implevit dextram scyphus. Ocius omnes In mensam laeti libant divosque precantur.

280

Devexo interea propior fit Vesper Olympo. Iamque sacerdotes primusque Potitius ibant, Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. Instaurant epulas, et mensae grata secundae Dona ferunt, cumulantque oneratis lancibus aras. 285 Tum Salii ad cantus incensa altaria circum

Populeis adsunt evincti tempora ramis,

Hic iuvenum chorus, ille senum; qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae Monstra manu geminosque premens eliserit angues, 290 Ut bello egregias idem disiecerit urbes,

Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores
Rege sub Eurystheo, fatis Iunonis iniquae,
Pertulerit. "Tu nubigenas, invicte, bimembres,
Hylaeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactas
295 Prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem.
Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
Ossa super recubans antro semesa cruento;
Nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus,
Arduus arma tenens; non te rationis egentem
300 Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.
Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,

Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo."
Talia carminibus celebrant; super omnia Caci
Speluncam adiciunt, spirantemque ignibus ipsum.
305 Consonat omne nemus strepitu, collesque resultant.
Exin se cuncti divinis rebus ad urbem

Perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo, Et comitem Aenean iuxta natumque tenebat Ingrediens, varioque viam sermone levabat. 310 Miratur facilesque oculos fert omnia circum Aeneas, capiturque locis, et singula laetus Exquiritque auditque virum monumenta priorum. Tum rex Euandrus Romanae conditor arcis: “Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant

315 Gensque virum truncis et duro robore nata,

Quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros,
Aut componere opes norant, aut parcere parto,

Sed rami atque asper victu venatus alebat.

Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo,
320 Arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.
Is genus indocile ac dispersum montibus altis
Composuit, legesque dedit, Latiumque vocari
Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
Aurea quae perhibent, illo sub rege fuere
325 Saecula. Sic placida populos in pace regebat,
Deterior donec paulatim ac decolor aetas

Et belli rabies et amor successit habendi. Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae, Saepius et nomen posuit Saturnia tellus; 330 Tum reges asperque immani corpore Thybris, A quo post Itali fluvium cognomine Thybrim Diximus; amisit verum vetus Albula nomen. Me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum 335 His posuere locis, matrisque egere tremenda Carmentis Nymphae monita et deus auctor Apollo.” Vix ea dicta; dehinc progressus monstrat et aram Et Carmentalem Romani nomine portam

Quam memorant, Nymphae priscum Carmentis hono

rem,

340 Vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros
Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

Hinc lucum ingentem, quem Romulus acer Asylum
Rettulit et gelida monstrat sub rupe Lupercal,
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.

345 Nec non et sacri monstrat nemus Argileti,
Testaturque locum, et letum docet hospitis Argi.
Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
Aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.

Iam tum religio pavidos terrebat agrestes
350 Dira loci; iam tum silvam saxumque tremebant.

"Hoc nemus, hunc " inquit "frondoso vertice collem,

Quis deus incertum est habitat deus; Arcades ipsum

Credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
Aegida concuteret dextra, nimbosque cieret.
355 Haec duo praeterea disiectis oppida muris,

Reliquias veterumque vides monumenta virorum.
Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.”
Talibus inter se dictis ad tecta subibant

360 Pauperis Euandri, passimque armenta videbant
Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

Ut ventum ad sedes: "Haec" inquit "limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.

Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque dignum
365 Finge deo rebusque veni non asper egenis.'
Dixit, et angusti subter fastigia tecti
Ingentem Aenean duxit, stratisque locavit
Effultum foliis et pelle Libystidis ursae.

Nox ruit, et fuscis tellurem amplectitur alis. 370 At Venus haud animo nequiquam exterrita mater, Laurentumque minis et duro mota tumultu, Vulcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo Incipit, et dictis divinum adspirat amorem: "Dum bello Argolici vastabant Pergama reges 375 Debita casurasque inimicis ignibus arces, Non ullum auxilium miseris, non arma rogavi Artis opisque tuae; nec te, carissime coniunx, Incassumve tuos volui exercere labores,

Quamvis et Priami deberem plurima natis, 380 Et durum Aeneae flevissem saepe laborem.

Nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris;