Multa dies variufque labor mutabilis ævi
Rettulit in melius: multos alterna revifens
Lufit, et in folido rursùs Fortuna locavit.
Non erit auxilio nobis Ætolus, et Arpi?
At Meffapus erit, felixque Tolumnius, et quos
Tot populi misêre duces: nec parva fequetur
Gloria delectos Latio et Laurentibus agris.
Eft et Volfcorum egregiâ de gente Camilla,
Agmen agens equitum et florentes ære catervas.
Quod fi me folum Teucri in certamina pofcunt,

425

430

Idque placet, tantumque bonis communibus obfto: 435
Non adeò has exofa manus Victoria fugit,

Ut tantâ quicquam pro fpe tentare recufem.
Ibo animis contrà: vel magnum præftet Achillem,
Factaque Vulcani manibus paria induat arma

Ille licèt. vobis animam hanc, foceroque Latino,
Turnus ego, haud ulli veterum virtute fecundus,
Devoveo: folum Æneas vocat? et vocet, oro.
Nec Drances potiùs, five eft hæc ira deorum,
Morte luat ; five eft virtus et gloria, tollat.
Illi hæc inter fe dubiis de rebus agebant
Certantes: caftra Æneas aciemque movebat.
Nuncius ingenti per regia tecta tumultu
Ecce ruit, magnifque urbem terroribus implet:
Inftructos acie Tyberino à flumine Teucros,
Tyrrhenamque manum totis defcendere campis.
Extemplò turbati animi, concuflaque vulgi
Pectora, et arrectæ ftimulis haud mollibus iræ,
Arma manu trepidi pofcunt, fremit arma juventus:
Flent mæfti muffantque patres: hîc undique clamor
Diffenfu vario magnus fe tollit in auras.

Haud fecùs atque alto in luco cùm fortè catervæ
Confedêre avium: pifcofove amne Padufæ
Dant fonitum rauci per stagna loquacia cycni.
Imo, ait, ô cives, arrepto tempore, Turnus,
Cogite concilium, et pacem laudate fedentes:

Сс

440

445

450

455

460

Illi

Illi armis in regna ruunt. nec plura locutus
Corripuit fefe, et tectis citus extulit altis.
Tu, Volufe, armari Volfcorum edice maniplis;
Duc, ait, et Rutulos: equites Meffapus in armis,
Et cum fratre Coras latis diffundite campis.
Pars aditus urbis firment, turrefque capeflant:
Cætera, quà juffo, mecum manus inferat arma.
Ilicèt in muros totâ difcurritur urbe.

Concilium ipfe pater et magna incepta Latinus
Deferit, ac trifti turbatus tempore differt :
Multaque fe incufat, qui non acceperit ultrò
Dardanium Ænean, generumque asciverit urbi.
Præfodiunt alii portas, aut faxa fudefque

465

470

Subjiciunt: bello dat fignum rauca cruentum

Buccina. tum muros variâ cinxere coronâ

Matronæ puerique: vocat labor ultimus omnes.

475

Nec non ad templum fummafque ad Palladis arces
Subvehitur magnâ matrum regina catervâ,
Dona ferens: juxtàque comes Lavinia virgo,
Caufa mali tanti, atque oculos dejecta decoros.
Succedunt matres, et templum ture vaporant,
Et mæftas alto fundunt de limine voces:
Armipotens, belli præfes, Tritonia virgo,
Frange manu telum Phrygii prædonis, et ipfum
Pronum fterne folo, portifque effunde fub altis.
Cingitur ipfe furens certatim in prælia Turnus:
Jamque adeò Rutulum thoraca indutus, ahenis
Horrebat fquamis, furafque incluferat aurò,

Tempora nudus adhuc : laterique accinxerat ensem,
Fulgebatque altâ decurrens aureus arce :
Exultatque animis, et spe jam præcipit hoftem.
Qualis, ubi abruptis fugit præfepia vinclis,
Tandem liber equus, campoque potitus aperto ;
Aut ille in paftus armentaque tendit equarum ;
Aut affuetus aquæ perfundi flumine noto
Emicat, arrectifque fremit cervicibus altè

480

485

+490

495

Luxurians, luduntque jubæ per colla, per armos.
Obvia cui, Volfcorum acie comitante, Camilla
Occurrit, portifque ab equo regina fub ipfis
Defiluit: quam tota cohors imitata relictis
Ad terram defluxit equis: tum talia fatur:
Turne, fui merito fiqua eft fiducia forti,
Audeo, et Æneadûm promitto occurrere turmæ,
Solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.
Me fine prima manu tentare pericula belli:
Tu pedes ad muros fubfifte, et moenia ferva.
Turnus ad hæc, oculos horrendâ in virgine fixus:
O decus Italiæ virgo, quas dicere grates,
Quafve referre parem? fed nunc eft omnia quando
Ifte animus fupra, mecum partire laborem.
Æneas, ut fama fidem miffique reportant
Exploratores, equitum levia improbus arma
Præmifit; quaterent campos : ipfe ardua montis
Per deferta jugo properans adventat ad urbem.
Furta paro belli, convexo in tramite sylvæ,
Ut bivias armato obfidam milite fauces:
Tu Tyrrhenum equitem collatis excipe fignis.
Tecum acer Meffapus erit, turmæque Latinæ,
Tiburtique manus: ducis et tu concipe curam.
Sic ait, et paribus Meffapum in prælia dictis
Hortatur, fociofque duces: et pergit in hoftem.
Eft curvo anfractu vallis, accommoda fraudi,
Armorumque dolis: quam denfis frondibus atrum
Urget utrinque latus: tenuis quò femita ducit,
Anguftæque ferunt fauces, aditufque maligni.

Hanc fuper, in fpeculis fummoque in vertice montis,
Planities ignota jacet, tutique receptus:

Seu dextrâ lævâque velis occurrere pugnæ;
Sive inftare jugis, et grandia volvere faxa.
Huc juvenis notâ fertur regione viarum,
Arripuitque locum, et fylvis infedit iniquis.
Velocem intereà fuperis in fedibus Opim,
Cc 2

530

Unam

Unam ex virginibus fociis facrâque catervâ,
Compellabat, et has trifti Latonia voces
Ore dabat: graditur bellum ad crudele Camilla,
O virgo, et noftris nequicquàm cingitur armis,
Chara mihi ante alias: neque enim novus ifte Dianæ
Venit amor, fubitâque animum dulcedine movit.
Pulfus ob invidiam regno virefque fuperbas,
Priverno antiquâ Metabus cùm excederet urbe,
Infantem fugiens media inter prælia belli
Suftulit exilio comitem, matrifque vocavit
Nomine Cafinillæ, mutatâ parte, Camillam.
Ipfe finu præ fe portans juga longa petebat

535

140

Solorum nemorum: tela undique fæva premebant, 145
Et circumfufo volitabant milite Volfci.

Ecce fugæ medio fummis Amafenus abundans
Spumabat ripis ; tantus fe nubibus imber
Ruperat: ille innare parans, infantis amore
Tardatur, charoque oneri timet: omnia fecum
Verfanti, fubitò vix hæc fententia fedit.

Telum immane manu validâ quod fortè gerebat
Bellator, folidum nodis et robore cocto ;
Huic natam, libro et fylveftri fubere claufam,
Implicat, atque habilem media circumligat hastæ:
Quam dextrâ ingenti librans, ita ad æthera fatur:
Alma, tibi hanc, nemorum cultrix Latonia virgo,
Ipfe pater famulam voveo: tua prima per auras
Tela tenens fupplex hoftem fugit : accipe, testor,
Diva, tuam, quæ nunc dubiis committitur auris.
Dixit, et addu&to contortum haftile lacerto
Immittit: fonuere unda: rapidum fuper amnem
Infelix fugit in jaculo ftridente Camilla.

At Metabus, magnâ propiùs jam urgente catervâ,
Dat fefe fluvio, atque haftam cum virgine victor
Gramineo, donum Triviæ, de cefpite vellit.
Non illum tectis ullæ, non manibus urbes
Accepere: neque ipfe manus feritate dediffet;

550

555

560

565

Palto

Paftorum et folis exegit montibus ævum.
Hic natam in dumis interque horrentia luftra,
Armentalis equæ mammis et lacte ferino
Nutribat, teneris immulgens ubera labris.
Utque pedum primis infans veftigia plantis
Inftiterat, jaculo palmas oneravit acuto:
Spiculaque ex humero parvæ fufpendit, et arcum.
Pro crinali auro, pro longæ tegmine pallæ,
Tigridis exuviæ per dorfum à vertice pendent.
Tela manu jam tum tenerâ puerilia torfit,
Et fundam tereti circum caput egit habenâ,
Strymoniamq; gruem aut album dejecit olorem.
Multæ illam fruftrà Tyrrhena per oppida matres
Optavere nurum: folâ contenta Dianâ,
Aternum telorum et virginitatis amorem
Intemerata colit. vellem haud correpta fuiffet
Militiâ tali, conata laceffere Teucros :

Chara mihi comitumque foret nuncuna mearum.
Verùm age, quandoquidèm faris urgetur acerbis,
Labere Nympha polo, finesque invife Latinos,
Triftis ubi infaufto committitur omine pugna.
Hæc cape, et ultricem pharetrâ deprome fagittam.
Hâc, quicunque facrum violârit vulnere corpus,
Tros Italufve, mihi paritèr det fanguine pœnas.
Fòft ego nube cavâ miferandæ corpus et arma
Infpoliata feram tumulo, patriæque reponam.
Dixit: at illa leves cœli demiffa per auras
Infonuit, nigro circumdata turbine corpus.
At manus intereà muris Trojana propinquat,
Etrufcique duces, equitumque exercitus omnis,
Compofiti numero in turmas: fremit æquore toto
Infultans fonipes, et preffis pugnat habenis,
Huc obverfus et huc: tum latè ferreus haftis
Horret ager, campique armis fublimibus ardent.
Nec non Meffapus contrà, celerefque Latini,
Et cum fratre Coras, et virginis ala Camillæ,
Cc3

570

375

580

5.35

590

595

600

Adversi