Sed magnum metuens se post cratera tegebat :
Pectore in adverso totum cui cominùs ensem
Condidit assurgenti, et multâ morte recepit.
Purpuream vomit ille animam, et cum sanguine mixta
Vina refert moriens: hic furto fervidus instat.
Jamque ad Messapi socios tendebat, ubi ignem
Deficere extremum, et religatos ritè videbat
Carpere gramen equos; breviter cùm talia Nisus
(Sensit enim nimiâ cæde atque cupidine ferri),
Absistamus, ait; nam lux inimica propinquat.
Pœnarum exhaustum satis est; via facta per hostes.
Multa virûm solido argento perfecta relinquunt
Armaque, craterasque simul, pulchrosque tapetas.
Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis
Cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim
Quæ mittit dona, hospitio cùm jungeret absens,
Cædicus; ille suo moriens dat habere nepoti :
Post mortem bello Rutuli prædâque potiti :
Hæc rapit, atque humeris nequicquam fortibus aptat.
Tùm galeam Messapi habilem, cristisque decoram
Induit. Excedunt castris, et tuta capessunt.
Intereà præmissi equites ex urbe Latina,
Cetera dùm legio campis instructa moratur,
Ibant, et Turno regi responsa ferebant,
Tercentum, scutati omnes, Volscente magistro.
Jamque propinquabant castris, muroque subibant,
Cùm procul hos lævo flectentes limite cernunt;
Et galea Euryalum sublustri noctis in umbrâ
Prodidit immemorem, radiisque adversa refulsit.
Haud temerè est visum ; conclamat ab agmine Volscens:
State, viri; quæ causa viæ? quive estis in armis?
Quòve tenetis iter? Nihil illi tendere contrà;
Sed celerare fugam in silvas, et fidere nocti.
Objiciunt equites sese ad divortia nota
Hinc atque hinc, omnemque abitum custode coronant.
Silva fuit latè dumis atque ilice nigrâ
Horrida, quam densi complêrant undiquè sentes;
Rara per occultos ducebat semita calles.
Euryalum tenebræ ramorum onerosaque præda
Impediunt, fallitque timor regione viarum.
Nisus abit: jamque imprudens evaserat hostes,
Atque locos, qui pòst Albæ de nomine dicti
Albani; tùm rex stabula alta Latinus habebat.
Ut stetit, et frustrà absentem respexit amicum :
Euryale, infelix quâ te regione reliqui?
Quâve sequar? Rursùs perplexum iter omne revolvens
Fallacis silvæ, simul et vestigia retrò
Observata legit, dumisque silentibus errat.
Audit equos, audit strepitus et signa sequentûm:
Nec longum in medio tempus, cùm clamor ad aures
Pervenit; ac videt Euryalum, quem jam manus omnis,
Fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,
Oppressum rapit et conantem plurima frustrà.
Quid faciat? quâ vi juvenem, quibus audeat armis
Eripere? an sese medios moriturus in hostes
Inferat, et pulchram properet per vulnera mortem?
Ociùs adducto torquens hastile lacerto,
Suspiciens altam lunam, sic voce precatur :
Tu, Dea, tu præsens nostro succurre labori,
Astrorum decus, et nemorum Latonia custos.
Si qua tuis unquàm pro me pater Hyrtacus aris
Dona tulit; si qua ipse meis venatibus auxi,
Suspendive tholo, aut sacra ad fastigia fixi:
Hunc sine me turbare globum, et rege tela per auras.
Dixerat; et toto connixus corpore ferrum
Conjicit: hasta volans noctis diverberat umbras,
Et venit aversi in tergum Sulmonis, ibique
Frangitur, ac fisso transit præcordia ligno.
Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
Frigidus, et longis singultibus ilia pulsat.
Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idem
Ecce aliud summâ telum librabat ab aure.
Dùm trepidant, iit hasta Tago per tempus utrumque
Stridens, trajectoque hæsit tepefacta cerebro.
Sævit atrox Volscens, nec teli conspicit usquam
Auctorem, nec quò se ardens immittere possit.
Tu tamen intereà calido mihi sanguine pœnas
Persolves amborum, inquit. Simul ense recluso,
Ibat in Euryalum. Tùm verò exterritus, amens,
Conclamat Nisus; nec se celare tenebris
Ampliùs, aut tantum potuit perferre dolorem :
Me, me, adsum qui feci; in me convertite ferrum,
O Rutuli; mea fraus omnis: nihil iste nec ausus,
Nec potuit: cœlum hoc et conscia sidera testor:
Tantùm infelicem nimiùm dilexit amicum.
Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus
Transadigit costas, et pectora candida rumpit.
Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit :
Purpureus veluti cùm flos succisus aratro
Languescit moriens; lassove papavera collo
Demisêre caput, pluviâ cùm forte gravantur.
At Nisus ruit in medios, solumque per omnes Volscentem petit, in solo Volscente moratur. Quem circum glomerati hostes hinc cominus atque hinc Proturbant: instat non seciùs, ac rotat ensem Fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti. Tùm super exanimem sese projecit amicum
Confossus, placidâque ibi demùm morte quievit. Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, Nulla dies unquam memori vos eximet ævo, Dùm domus Æneæ Capitoli immobile saxum Accolet, imperiumque pater Romanus habebit.
Victores prædâ Rutuli spoliisque potiti, Volscentem exanimum flentes in castra ferebant. Nec minor in castris luctus, Rhamnete reperto Exsangui, et primis unâ tot cæde peremptis, Sarranoque, Numâque : ingens concursus ad ipsa Corpora, seminecesque viros, tepidumque recenti Cæde locum, et plenos spumanti sanguine rivos. Agnoscunt spolia inter se, galeamque nitentem Messapi, et multo phaleras sudore receptas.
Et jam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile; Jam sole infuso, jam rebus luce retectis, Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse, Suscitat, æratasque acies in prælia cogit : Quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras. Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis Præfigunt capita, et multo clamore sequuntur, Euryali et Nisi.
Æneadæ duri murorum in parte sinistrâ Opposuêre aciem, nam dextera cingitur amni, Ingentesque tenent fossas, et turribus altis Stant mesti : simul ora virûm præfixa videbant, Nota nimis miseris, atroque fluentia tabo.
Intereà pavidam volitans pennata per urbem Nuncia fama ruit, matrisque allabitur aures Euryali, ac subitus miseræ calor ossa reliquit ; Excussi manibus radii, revolutaque pensa : Evolat infelix, et femineo ululatu,
Scissa comam, muros amens atque agmina cursu
Prima petit : non illa virum, non illa pericli,
Telorumque memor ; cælum dehinc questibus implet :
Hunc ego te, Euryale, aspicio? tune, illa senectæ
Sera meæ requies? potuisti linquere solam,
Crudelis? nec te, sub tanta pericula missum,
Affari extremum miseræ data copia matri ?
Heu! terrâ ignotâ, canibus date præda Latinis
Alitibusque, jaces! nec te, tua funera, mater
Produxi, pressive oculos, aut vulnera lavi,
Veste tegens, tibi quam noctes festina diesque
Urgebam, et telâ curas solabar aniles!
Quò sequar? aut quæ nunc artus, avulsaque membra,
Et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,
Nate, refers? hoc sum terrâque marique secuta ?
Figite me, si qua est pietas; in me omnia tela
Conjicite, ô Rutuli; me primam absumite ferro.
Aut tu, magne Pater Divûm, miserere, tuoque
Invisum hoc detrude caput sub tartara telo,
Quandò aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.
Hoc fletu concussi animi, mæstusque per omnes
It gemitus: torpent infractæ ad prælia vires.
Illam incendentem luctus Idæus et Actor,
Ilionei monitu et multùm lacrymantis lüli,
Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt.
At tuba terribilem sonitum procul ære canoro
Increpuit: sequitur clamor, cœlumque remugit.
Accelerant, actâ pariter testudine, Volsci,
Et fossas implere parant, ac vellere vallum.
Quærunt pars aditum, et scalis ascendere muros,
Quà rara est acies, interlucetque corona
Non tàm spissa viris. Telorum effundere contrà
Omne genus Teucri, ac duris detrudere contis,
|