Altior insurgens, et cursu concitus, heros.
Sed neque currentem se, nec cognoscit euntem,
Tollentemve manu saxumque immane moventem;
Genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis.
Tum lapis ipse viri, vacuum per inane volutus,
Nec spatium evasit totum, nec pertulit ictum.
Ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit
Nocte quies, nequicquam avidos extendere cursus
Velle videmur, et in mediis conatibus ægri
Succidimus; non lingua valet, non corpore notæ
Sufficiunt vires, nec vox aut verba sequuntur:
Sic Turno, quacumque viam virtute petivit,
Successum Dea dira negat. Tum pectore sensus
Vertuntur varii. Rutulos aspectat, et urbem,
Cunctaturque metu, telumque instare tremiscit;

905

910

915

saxum apprehensum manu tremente. Sed neque cognoscit se currentem, neque irruentem, aut erigentem manu et versantem saxum grande. Genua titubant, sanguis gelidus cogitur frigore. Præterea saxum ipsum, rotatum per aërem, nec pertransiit intervallum hominis, nec servavit totam vim. Et quemadmodum nocte in somnis, quando languida quies clausit oculos, frustra videmur velle producere cursus optatos, et infirmi deficimus in medio impetu; lingua non viget, vires solita non suppetunt in corpore, nec vox nec verba erumpunt: sic Dira divina abnuit Turno successum, quacumque vi tentavit modum. Tunc diversæ sententiæ agitantur ejus animo. Respicit Rutulos et urbem, et moratur præ timore, et timet hastam

rum, (où dúo y vôpe) Pindarus Theb. vulgo dictus.-903. nec curr. Dorvill. nec se Goth. tert. cognovit sec.-904. Tollentemque multi, vitiose, et ipse Mediceus: qui et perperam T. manus, sec. Moret. manum. Tum saxumve Medic. Dorvill.-905. concurrit alter Hamb. a m. sec.-906. viri vacuus Ms. Barthii ad Stat. Theb. vi, 938, qui ipse contorta oratione et sententia distinguit ipse, viri vacuum. : Burm. via vacuum tentat. Enimvero lapis viri (pro ejus) est lapis ab eo projectus: dictum ad vulgarem formam: jactus viri. Poterat viro dicere, ut esset viro volutus, h. a viro; sed alterum maluit: cur non feramus? inane de aëre nunc non primum occurrit, nec ejus epitheton vacuum; utrumque Lucretio sublectum.-907. evasit, totum nec interpungunt alii, etiam apud Servium. neque Medic. Menag. Parrhas.-908. veluti Dorvill. et nonnulli editi. oculos cum alter Menag. Post hunc versum in Leid. et Reg. sequebatur initium versus: Et jam jamque, vacuo spatio relicto. (Fraudem librario fecerat versus in idem verbum desinens 939. 940 repressit, Et jam jamque).—911. volet Medic. (a m. pr.) corpora Gud. mote alter Menag. nocte Leid. et Exc. Burmann. cum Goth. sec.-912. aut verba inde ab Ald. tert. legitur: in aliis nec verba.-913. quamcumque viam Leid. et Par., quod expeditius esset: alterum exquisitius. Sic Nulla viam fortuna regit sup. 405.-914. Dea dicta Zulich. cum pectore sec. Rottend. et Leid. pectora Bigot.-915. conspexit et urbem Zulich.-916. Cunctanturque alter Menag. et alter Goth. teloque pr. Hamb. a m. sec., argute: instantem Æ

Nec, quo se eripiat, nec, qua vi tendat in hostem,
Nec currus usquam videt, aurigamve sororem.
Cunctanti telum Æneas fatale coruscat,
Sortitus fortunam oculis; et corpore toto
Eminus intorquet. Murali concita nunquam
Tormento sic saxa fremunt, nec fulmine tanti
Dissultant crepitus. Volat atri turbinis instar
Exitium dirum hasta ferens, orasque recludit
Loricæ, et clypei extremos septemplicis orbes;
Per medium stridens transit femur. Incidit ictus
Ingens ad terram duplicato poplite Turnus.
Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit
Mons circum, et vocem late nemora alta remittunt.

920

925

Ille humilis supplexque oculos dextramque precantem 930 Protendens, Equidem merui, nec deprecor, inquit ;

imminentem; nec cernit usquam, quo se subducat, nec quo robore irruat in hostem, nec currum, nec sororem aurigam. Eneas incutit moranti hastam letalem, explorans oculis opportunitatem; et procul immittit toto corpore. Nunquam saxa sic sonant, pulsa murali machina, nec tanti crepitus eduntur fulmine. Hasta portans savam mortem volat sicut nigrans procella, et aperit extremitates thoracis, et sinuosos circuitus clypei septemplicis: stridens penetrat per medium femur: Turnus magnus cadit percussus in terram flexo poplite. Rutuli surgunt cum lamentis, et mons totus reboat circum, et profunda sylvæ late reddunt vocem. Ille abjectus et ́supplex, intendens oculos et dexteram supplicantem, ait: Sane merui, nec precor ut

neam telo. letumque Rufinian. de Schem. Lex. p. 258, ubi vid. Ruhnken. v. c. tremescit scribitur in multis etiam alibi: ut passim vidimus.-917. Nec qua Gud. a m. sec. se rapiat Ven. a m. pr. et Erf.-918. currum Oudart. cursus duo Burm. curruus Rom., etiam h. 1. conf. sup. ad x11, 61. aurigamve Medic., unde Heins. recepit pro que.-920. Sortitam Goth. tert. pectore alter Menag. et Leid.-921. nusquam Bigot.-922. saxa sonant pro var. lect. pr. Hamburg.-923. strepitus nonnulli apud Burmann. trepidus Reg.-924. Excidium tert. Mentel. et Parrhas. durum Medic. Pierii, Goth. tert. et aliquot apud Burmann., qui laudat Silii XVII, 188 O dirum exitium mortalibus; ex Virgilio adumbratum. reclusit Zulich. recludens Thuaneus ap. Burm., minus suaviter.-925. Lorica clipeique extremos Medic. Pierii. clipei extremo septemplicis orbe Heins. conj., causam non video.-926. Et medium multi cum Goth. tert. Erf. et Medic. Pierii, quod verum arbitror: orasque recludit... orbes, Et medium stridens transit femur. stringens Parrhas. ictu Hugen.—929, Mons circa pr. Moret. et Parrhas. ictu Hugen.-929. Mons circa pr. Moret. et Parrhas. late vocem Dorvill. alta dederunt Vratisl.—930. que abest aliquot Pier. tribus Burm. et Goth. tert.-931. Prætendens pr. Mentel. nec d. unquam Lutat.

NOTE

924 Oras Loricæ, &c.] Extremitates loricæ, quæ femur attingunt; et extremitates imi clypei, quem tegendo

capiti altius sustulerat.

925 Septemplicis] Septem coriis, aut laminis ferreis æreisve contexti.

Utere sorte tua.

Miseri te si qua parentis
Tangere cura potest; oro (fuit et tibi talis
Anchises genitor), Dauni miserere senectæ ;
Et me, seu corpus spoliatum lumine mavis,
Redde meis. Vicisti; et victum tendere palmas
Ausonii videre; tua est Lavinia conjux :
Ulterius ne tende odiis. Stetit acer in armis
Æneas, volvens oculos, dextramque repressit;
Et jam jamque magis cunctantem flectere sermo
Cœperat; infelix humero cum apparuit alto
Balteus, et notis fulserunt cingula bullis
Pallantis pueri; victum quem vulnere Turnus
Straverat, atque humeris inimicum insigne gerebat.
Ille, oculis postquam sævi monumenta doloris
Exuviasque hausit, furiis accensus, et ira
Terribilis: Tune hinc spoliis indute meorum

935

940

945

ne me occidas: fruere tua fortuna: si ulla cura miseri patris potest commovere te, oro, miserere senectutis Dauni: fuit quoque tibi talis Anchises pater: et redde meis, vel me vivum; vel, si mavis, cadaver privatum luce. Vicisti, et Itali viderunt mé victum tendere tibi manus: Lavinia tua est uxor. Ne progredere ulterius odiis. Æneas constitit ferox in armis, torquens oculos, et retinuit manum. Et jam jam magis sermo Turni cœperat commovere morantem Æneam; quando magnus ac infaustus balteus Pallantis juvenis apparuit in humero Turni, et cingu lum emicuit notis clavis; quem juvenem afflictum vulnere Turnus occiderat, et gestabat humero insigne hostile. Ille Æneas, quando percepit oculis monumentum crudelis luctus et spolia, inflammatus furore, et terribilis ira, ait: An tu ornate

ad Stat. vi, 116.-932. te forte Goth. pr. si te qua pr. Menag.-935. sive meum corpus Valer. Prob. Art. Grammat. lib. 1.—936. evictum sec. Rottend.-938. nec tende Leid.-940. flectere mentem aliquot Pier.-941. alto editum inde a pr. edd. Attamen ingens Carisius lib. 1 laudat: quam Ge. Fabricius omninm veterum librorum lectionem esse ait, mutatam ab iis, qui bina uni nomini epitheta (infelix ingens balteus) adjungi vitiosum existimarent. Ex codd. tamen suis nec Pier. nec Heinsius id firmant: videtur ubique alto legi: alte Qudart. ultro Parrhas.-942. fluxerunt Bigot.-946. incensus Dorvill.-947. Spoliis tune hinc Goth. sec. hic Parrh., ita erit Tune hic; ut : ille ego. in spoliis

NOTE

934 Dauni] De illo, Turni patre, 44. 942 Balteus, et notis, &c.] Balteus, cingulum humero laterique circumdatum: ornatum bullis, id est, clavis aureis. Æn. Ix. 359. Balteum hunc Pallanti a se occiso Turnus eripuerat, En, x. 496, Agnoscit eum Æneas

ex pictura Danaidum, quarum facinus in eo expressum erat, ibid. Tumque accidit, quod a poëta prædictum est, ibid. 503. Turno tempus erit, magno cum optaverit emtum Intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque Oderit.'

Eripiare mihi? Pallas te hoc vulnere, Pallas
Immolat, et pœnam scelerato ex sanguine sumit.
Hoc dicens, ferrum adverso sub pectore condit
Fervidus. Ast illi solvuntur frigore membra,
Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

950

spoliis meorum sociorum eripteris hinc mihi? Pallas, Pallas mactat te hoc ictu, et sumit supplicia ex impio sanguine. Hoc dicens, ardens occuluit ferrum intra pectus oppositum: illi autem Turno membra deficiunt præ frigore, et vita dolens ubit cum gemitu ad ur bras.

alter Menag.-948. Eripiere Parrhas. te abest Leid.-949. pœnas qu. Moret. et Dorvill. ex deerat alteri Hamb. de sanguine Oudart. pro var. lect.—950. adversum sub Bigot. adversus pectore Leid. in pectore torsit qu. Moret.

NOTE

952 Indignata] Quod juvenis morte immatura moreretur, quod victus ab

extero, quod regno et sponsa privatus, quod post spem veniæ conceptam.

PROCEMIUM

IN

CULICE M.

FUISSE aliquando Culicem inscriptum carmen, vulgo pro Maroniani ingenii juvenili foetu habitum, dubitari nequit. Docent id loca T. 1 ad Vitam Virgilii §. 28 excitata Martialis xiv, ep. 185, et vIII, ep. 56, 19. 20, Suetonii in Vita Lucani, Statii Sylv. 11, 7, 14.' Quibus adde eundem præf. Sylv. lib. 1, ubi veretur de Thebaide edenda: Sed et Culicem legimus et Batrachomyomachiam etiam cognoscimus. Nec quisquam est illustrium poëtarum, qui non aliquid operibus suis stylo remissiore proluserit. Nonius quoque Marcellus p. 211 versum laudat in labrusca—“ Neutro Virgilius in Culice: Densaque virgultis avide labrusca petuntur." An tamen is ipse, quem nunc manibus terimus, pro Maroniano Culice habendus sit, non modo inde confectum non est, verum

NOTE

1 Martial. xiv, ep. 185 Accipe facundi Culicem, studiose, Maronis. VIII, 56 Protinus Italiam concepit et Arma virumque, Qui modo vix Culicem fleverat ore rudi. Sueton. in Vita Lucani : Quin tantæ levitatis, et tam immoderatæ linguæ fuit, ut in præfatione quadam, ætatem et initia sua cum Virgilio com

parans, ausus sit dicere: Et quantum mihi restat ad Culicem? Statii Sylv. 11, 7, 73. 74 Hæc primo juvenis canes sub avo Ante annos Culicis Maroniani.

2

Virgilio Culicem Jo. Schraderus quoque vindicare voluit Emendatt, 1.2,