Infelix, nati funus crudele videbis!

Hi nostri reditus, expectatique triumphi?

Hæc mea magna fides? At non, Evandre, pudendis
Vulneribus pulsum aspicies: nec sospite dirum
Optabis nato funus pater. Hei mihi, quantum
Præsidium Ausonia, et quantum tu perdis, Iule!
Hæc ubi deflevit, tolli miserabile corpus
Imperat, et toto lectos ex agmine mittit

55

60

Mille viros, qui supremum comitentur honorem,
Intersintque patris lacrymis; solatia luctus
Exigua ingentis, misero sed debita patri.
Haud segnes alii crates et molle feretrum
Arbuteis texunt virgis et vimine querno,
Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.

65

Diis ullis superis. O miser, spectabis mæstum funus filii. Hi sunt nostri reditus, et triumphi sperati; hæc magna mea confidentia! Tamen, o Evander, non videbis eum casum plagis indecoris: nec, filio turpiter salvo, optabis tibi mortem acerbam. Hei mihi! quantum amittis tutamen, o Italia! et quantum tu, o Iule! Postquam hæc flens dixit, jubet cadaver deplorabile auferri, et mittit mille viros electos ex universo exercitu, qui prosequantur pompam ultimam, et adsint luctui patris: quæ sunt solamina parva magni doloris, tamen debita infausto patri. Alii non tardi componunt crates et flexile feretrum, e ramis arbuteis et virgultis querceis: et tegunt lectum illic collocatum umbraculo foliorum. Illic constituunt juvenem excel

tert., inscite. amore Oudart. ab ore a pr. m. pr. Moret.-53. funus nati Rufinian. de Schem. Lex. vulnus Parrhas.-54. Hic Goth. pr. exoptati Rom. cum Goth. sec. et Menag. pr.; vulgatum confirmat P. Burmann. Sec. Antholog. Lat. T. 1, p. 163.-55. Hæc mora pr. Moret. pudendus Franc.-56. passum idem Franc. et pr. Hamb. Wakefield tentabat fusum. non Ven. ne duo alii. durum itidem duo cum Medic. Pierii. diro Exc. Burm.-57. Obstabis Rom. funus nato Goth. tert. Heu multi. Ei alii. Et Rom.-58. et abest ed. pr. Burm. Iuli Rom.-59. Heu ubi alter Hamb. dicta deflerit Rom.-60. ex ordine Rom. mitti Goth. tert., quod placere potest.-61. comitantur aliquot Burmann. -65. Arboreis Ven.--66. obumbrant Oblong. Pierii et Leid. conf. Iv Ge. 20.

NOTE

55 Fides] Qua confidebam victorem illo feretro, in modum cratis, Æn. vi. Pallanta rediturum. 218. in Notis.

Pudendis Vulneribus] A tergo il latis; quæ fugacem notent, tibique mortem optabilem reddant, ne dedecus nati aspicias. Ausonia, Italia, En. VII. 54.

65 Arbuteis, &c.] Arbutus, arbor in deliciis veterum, arboisier, Ecl. III. 82. apta fuit cratibus, quare Ge. I. 166. Arbuteæ crates.' Quernum vimen: virgultum, sive ramusculus, e

64 Crates et molle feretrum, &c.] De quercu.

Hic juvenem agresti sublimem stramine ponunt:
Qualem virgineo demessum pollice florem,
Seu mollis violæ, seu languentis hyacinthi;

Cui neque fulgor adhuc, nec dum sua forma recessit;

70

Non jam mater alit tellus, viresque ministrat.

Tunc geminas vestes, auroque ostroque rigentes,
Extulit Æneas: quas illi læta laborum

75

Ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
Fecerat, et tenui telas discreverat auro :
Harum unam juveni supremum moestus honorem
Induit, arsurasque comas obnubit amictu :
Multaque præterea Laurentis præmia pugnæ
Aggerat, et longo prædam jubet ordine duci.

sum in strato rustico: qualem constituerent florem, sive teneræ violæ, sive languentis hyacinthi, decerptum pollice puellæ ; cui nondum splendor, nondum sua pulchritudo periit; nec tamen terra parens jam nutrit, et sufficit ei vires. Tum Æneas exportat vestes duas, asperas auro et purpura, quas ipsa Dido Sidonia ei olim elaboraverat gaudens illo labore, et distinxerat textum auro subtili. Induit tristis unam illarum juveni, quasi ultimum ornamentum; et tegit capillos comburendos altera, quasi velo. Præterea accumulat plurima dona prælii Laurentini, et imperat spolia

-67. Hincj. Ald. pr. et aliæ edd. in stramine passim vulgg., sed abest codd. Pier. et Heins., itaque sublatum ab Heinsio.–68. virgineum Goth. pr. demissum Gud. a m. pr. decissum Dorvill. a m. sec. messum de pollice Servius ad II Ge. 274. poplite Ven.-70. nondum Ven. nec non pr. Hamb. sua fama Hugen.-71. Nec jam Dorvill. et Goth. tert. Jam non Leid.-72. Tum Heins. e codd. pro Tunc. Tum alii scripti et edd. ostroque auroque. Non video, quid intersit. Sed vetustiorum codd. lectio recte servata est.-73. læta bonorum apud Rufinian. de Schemat. Lex., quod ornari potest a novaturo: est, quæ abundabat hinc copiis et opibus.-74. manibus quondam aliquot Heins. et Burm.-75. Texerat et Ven.-76. juvenis Rom. supremo m. honore Parrhas., quod pro interpretatione esse potest. supremus sec. Menag.-77. hirsutasqué

Turnique canit hymenæos.' Ut Æn. IX. 418. 'dum trepidant, it hasta Tago.'

72 Ostro] Purpura, ex ostreo expressa, Ge. II. 506.

74 Sidonia Dido] Ex Phoenicia, En. 1. 450.

69 Languentis hyacinthi] Sæpe Virgilius finalem syllabam natura sua brevem producit, sequente litera H. ut hie. Ut En. x. 126. 'Et Clarus et 78 Laurentis pugnæ] Laurentino Hæmon.' Ibid. 720. 'linquens pro- in littore commissæ. Æn. vII. 63.

Addit equos, et tela, quibus spoliaverat hostem.
Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris
Inferias, cæso sparsuros sanguine flammam ;
Indutosque jubet truncos hostilibus armis
Ipsos ferre duces, inimicaque nomina figi.
Ducitur infelix ævo confectus Acœtes,
Pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora;
Sternitur et toto projectus corpore terræ.
Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.
Post bellator equus, positis insignibus, Æthon
It lacrymans, guttisque humectat grandibus ora.
Hastam alii galeamque ferunt; nam cetera Turnus

80

85

90

portari longa serie. Addit equos et tela, quæ eripuerat hosti. Alligaverat quoque manibus post dorsum eos, quos pater demissurus esset ut inferias umbris filii, irrigaturos rogum fuso sanguine; et imperat ipsos duces portare arbores vestitas armis hostium, et nomina hostium inscribi arboribus. Miser Acates obrutus annis ducitur, nunc turpans pectus pugnis, nunc vultum unguibus: et sternitur humi profusus toto corpore. Trahunt quoque currus rigatos cruore Rutulorum. Deinde Ethon, equus bellicus, depositis ornamentis, incedit plorans, et rigat caput longis guttis. Alii portant hastam et cassidem Pallantis: nam victor Turnus possidet

comas Ven.-80. spoliaverit Dorvill.-82. sparsurus aliquot Pier., inter quos Rom., tum Medic. Gud. et alii Heins. (ne addam Goth. pr.) cum vetustioribus Macrobii v1, 6. Sane sparsuros, quod inde ab Aldo in pr. editum, elegantius est: alterum tamen codicum auctoritate nititur; qua sane in his standum videtur, ubi quæritur, quid poëtæ, non quid nobis arriserit. Prætulit quoque Wakef. sparsuras Montalb. et Franc. flammas alii, et utrumque Erf. flammam Heins. e Rom. Gud. Menag. pr. recepit; adde Goth. pr.; et recte consuluit auribus.-83. Inductosque Gud. a m. pr.-84. fingi duo Burm. cum Rom. 85. Acetes, Acestes, etiam hic. Aletes apud Macrob. IV, 3. cf. sup. ad v. 30.-87. prostratus alt. Voss. et pr. Hamb. dejectus Oudart. projecto Gud. sec.-88. Ducitur et Goth. sec. perfusus sec. Rottend. perfossos a m. sec. Bigot. cursus Hugen. cultus Zulich.-90. Illacrimans Goth. sec.-91. gerunt

NOTE

81 Umbris Inferias] Octo juvenes, in pugna captos; ut ad rogum immolarentur, inferrenturque quasi dona tumulo, Æn. x. 519.

83 Truncos] Minora tropæa, quæ manibus præferrentur: supra 7.

88 Currus] Pugnabant enim sæpe viri principes in curribus: ut Nipheus, En. x. 570. et paulo post, Lucagus.

89 Positis insignibus, Ethon] Equi Pallantis nomen, quod uni ex Solis

equis ab Ovidio tribuitur, ab alow, uro vel ardeo. Insignia equi, sunt phaleræ, Æn. v. 310. monilia, et stragula picta, Æn. vii. 277. 278. Lacrymans, more equis satis vulgari: ut in humanum doloris affectum transire sæpe videantur.

91 Cetera] Ergo clypeum, ensem, sed præcipue balteum, abstulit Turnus, Æn. x. 496,

95

Victor habet. Tum moesta phalanx, Teucrique sequuntur,
Tyrrhenique duces, et versis Arcades armis.
Postquam omnis longe comitum processerat ordo,
Substitit Æneas, gemituque hæc addidit alto:
Nos alias hinc ad lacrymas eadem horrida belli
Fata vocant. Salve æternum mihi, maxime Palla,
Æternumque vale. Nec plura effatus, ad altos
Tendebat muros, gressumque in castra ferebat.
Jamque oratores aderant ex urbe Latina,

Velati ramis oleæ, veniamque rogantes:
Corpora, per campos ferro quæ fusa jacebant,

100

reliqua arma. Postea tristis turma sequitur, et Trojani, et ductores Etrusci, et Arcades conversis hastis. Postquam tota series prosequentium funus longe transiit, Eneas constitit, et adjecit hæc alte gemens: Eadem aspera sors belli nos appellat hinc ad alios fletus. Salve in perpetuum mihi, o Palla maxime, et vale in perpetuum. Nec locutus plura, ibat ad muros excelsos, et referebat pedem in urbem. Et jam oratores venerant ex urbe Latini regis, tecti ramis olivæ, et petentes hanc facultutem: ut redderet cadavera, quæ jacebant ferro strata per agros; et permitteret ea

Sprot. 93. Tyrrhenique omnes Medic. et codd. Heins. omnes, trinis exceptis. Errorem versus sequens peperit. Sed, si hoc non nisi in uno Mediceo primum est factum, quantum codicum agmen ex eo prodiisse credendum est! Romanus contagio liber est: cum Goth. pr. et tert.-94. comitum longe Parrhas. præcesserat Rom. et ceteri Pier., cum vett. edd., omnes itidem Heins., uno Ven. excepto, et pro var. lect. Gud. Maluit tamen Heins. alterum, quod in Ald. sec. receptum, retinere tanquam magis proprium. cf. ad VIII, 462; hoc et omnes Goth. præferunt: si modo iis aliqua esset auctoritas. -95. que abest Franc. edidit Medic. a m. sec. pr. Menag. alter Mentel. Franc. Parrhas. et Goth. sec., quique primo loco memorandus erat Rom., ut adeo hæc verior sit lectio.-96. Nos aliter Ven.-97. Pallas Rom. et Hugen. cf. ad x, 411. adde h. 1. Pier.-99. Cedebut muros ed. pr. Burm. gressusque Oudart. et Dorvill. in tecta ed. pr. Burm. ferebant Gud.-100. Jamque o. adventant ex Erf., sic saltem del. ex. de gente Latina Bigot.-101. precantes NOTE

92 Phalanx] Proprie agmen pedestre Macedonum, En. 11. 254. Hic pro quolibet agmine. Teucri, Æn. 1. 239. Tyrrheni, Æn. vIII. 479. Arcades, Æn. vIII, 51.

96 Alias ad lacrymas] Ad peragenda ceterorum sociorum funera.

97 Salve. Vale] Novissima verba: quibus a funere discedebant, Æn. vi. 227. in Notis.

99 Gressumque in castra ferebat] Ad urbem suam, opere subitario castro

rum in morem extructam, Æn. vii. 157. Igitur funus extra urbem comitatus, nunc dimisso funere ad urbem redit,

100 Urbe Latina] Laurento, Latini regia, Æn. vII. 63.

101 Velati ramis oleæ] Velati, non capite, sed manibus; quibus ramos pacificæ arboris oleæ, tæniis laneis implicatos, supplices præferebant, Æn. vii. 237.

Redderet, ac tumulo sineret succedere terræ ;
Nullum cum victis certamen et æthere cassis ;
Parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.
Quos bonus Æneas, haud aspernanda precantes,
Prosequitur venia, et verbis hæc insuper addit:
Quænam vos tanto Fortuna indigna, Latini,
Implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?
Pacem me exanimis et Martis sorte peremtis
Oratis? equidem et vivis concedere vellem.
Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent;
Nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit
Hospitia, et Turni potius se credidit armis.
Equius huic Turnum fuerat se opponere morti.

105

110

115

subire sepulcrum terræ: nullum esse bellum cum victis et privatis luce cœlesti: ignosceret iis, quos olim appellaverat hospites et soceros. Illos orantes ea quæ non erant neganda Æneas clemens donat illa facultate, et præterea voce adjicit ista: Latini, quæ sors immerita vos immiscuit tanto bello, ut recusetis nos amicos? an petitis pacem mortuis et interfectis casu prælii? sane cuperem dare illam etiam viventibus. Nec venissem huc, nisi fata assignassent mihi hanc regionem et hanc sedem: nec facio bellum cum gente Latina. Rex vester abrupit jura nostri hospitii, et potius se commisit armis Turni. Justius fuisset Turnum exponere se huic

Parrhas. Ven. sec. Goth., et ita Serv. x, 31, ducta familia a Romano.-103. tumulos Mentel. alt., quod Heins. illustrat. Scilicet subire, succedere, dicimur et urbi et urbem; igitur res unoquoque loco codicum auctoritate dijudicanda est. succedere dextræ Parrhas. a m. pr., perperam ex aliis locis.-104. Nullum est Goth. tert. vinctis Bigot. aëre aliquot Pier. et Heins.-105. soceris, et pro var. lect. sociis Ven. 106. aspernenda Oudart.-107. Persequitur Zulich. Præsequitur Hugen.-109. quid nos duo Burm.-110. Pacem me ex præstantioribus Pier. et suis Heinsius, sublata interrogatione, pro vulgg, Pacemne; quod jam inde ab Ald. sec. regnat. Voss. pr. Pacem quam ex.; et Franc. ex librarii stupore M. s. parentis.-111. et abest nonnullis ap. Ge. Fabric. vivis equidem Oudart. mallem Pseudodonatus et aliquot Pier.-112. Non veni Goth. tert. ni Probus lib. I apud Heins. et Goth. sec.-113. de gente alter Hamb., male; non cum Latinis, sed cum rege Latino ait se bellum gerere. relinquit Franc.-114. potius Turni Goth. tert. contulit unus Burm. et in Gud. erasa vetus lectio.-115. hinc Ven. Turno vett. edd., sed jam emendatum video Turnum in ed. Ald. tert., idque firmant codd. omnium auctoritate Pier. et Heinsius, præter Montalb. se ponere Oudart. Marti Sprot. Bigot. et a m. sec. alter Hamb. Franc. cum Goth. tert. At Marti, pugnæ,

NOTE

104 Æthere cassis] Cassus, privatus: non a quassus, ut nugatur Servius; sed omnino a verbo careo.

105 Socerisque vocatis] Cum Latinus Eneam in socium, hospitem, et

generum accepit, Æn. vii. 263.

114 Turni se credidit armis] Non sponte tamen: sed cogente Amata uxore, Æn. vii. 616.