ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum
ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra;
tum tenuis dare rursus aquas, et pascere rursus
solis ad occasum, cum frigidus aëra uesper
temperat, et saltus reficit iam roscida luna,
litoraque alcyonem resonant, acalanthida dumi.
Quid tibi pastores Libyae, quid pascua uersu
prosequar et raris habitata mapalia tectis?

335

340

saepe diem noctemque et totum ex ordine mensem pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis hospitiis tantum campi iacet. omnia secum armentarius Afer agit, tectumque laremque

350

armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram; 345 non secus ac patriis acer Romanus in armis iniusto sub fasce uiam quom carpit, et hosti ante expectatum positis stat in agmine castris. At non qua Scythiae gentes Maeotiaque unda, turbidus et torquens flauentis Hister harenas, quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem. illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullae aut herbae campo apparent aut arbore frondes; sed iacet aggeribus niueis informis et alto terra gelu late, septemque adsurgit in ulnas. semper hiemps, semper spirantes frigora Cauri.

355

tum sol pallentis haut umquam discutit umbras,

nec cum inuectus equis altum petit aethera, nec cum praecipitem Oceani rubro lauit aequore currum. concrescunt subitae currenti in flumine crustae, undaque iam tergo ferratos sustinet orbis,

360

puppibus illa prius, patulis nunc hospita plaustris;

aeraque dissiliunt uolgo, uestesque rigescunt

indutae, caeduntque securibus umida uina,

et totae solidam in glaciem uertere lucunae, stiriaque inpexis induruit horrida barbis. interea toto non setius aëre ninguit :

365

intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis

corpora magna boum, confertoque agmine cerui

torpent mole noua et summis uix cornibus extant.

370

348. agmina (cod. P) R. quod tutari difficile uidetur.

hos non immissis canibus, non cassibus ullis
puniceaeue agitant pauidos formidine pinnae,
sed frustra oppositum trudentis pectore montem
comminus obtruncant ferro, grauiterque rudentis
caedunt, et magno laeti clamore reportant.
ipsi in defossis specubus secura sub alta
otia agunt terra, congestaque robora totasque
aduoluere focis ulmos ignique dedere.
hic noctem ludo ducunt, et pocula laeti
fermento atque acidis imitantur uitea sorbis.
talis hyperboreo septem subiecta trioni
gens effrena uirum Rhipaeo tunditur Euro,
et pecudum fuluis uelatur corpora saetis.

Si tibi lanitium curae, primum aspera silua
lappaeque tribolique absint; fuge pabula laeta,
continuoque greges uillis lege mollibus albos.
illum autem, quamuis aries sit candidus ipse,
nigra subest udo tantum cui lingua palato,
reice, ne maculis infuscet uellera pullis
nascentum, plenoque alium circumspice campo.
munere sic niueo lanae, si credere dignum est,
Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit
in nemora alta uocans; nec tu aspernata uocantem.
At, cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis

375

380

385

390

ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas.

395

hinc et amant fluuios magis, et magis ubera tendunt,
et salis occultum referunt in lacte saporem.
multi etiam excretos prohibent a matribus haedos,
primaque ferratis praefigunt ora capistris.
quod surgente die mulsere horisque diurnis,
nocte premunt; quod iam tenebris et sole cadente,
sub lucem; exportans calathis adit oppida pastor,
aut parco sale contingunt hiemique reponunt.

400

391. Elegantem Maduigii coniecturam sub pro sic tantum non receperamus in textum. sed fortasse sic niueo significat 'ita candido ut prorsus sine macula sit instar niuis.' uid. Aen. III. 667, 'sic merito.'

402. exportant (codd.) W. C. al. exportans Scaliger ex coniect. R. L. al. qua recepta, si post lucem sententia suspenditur, omnia in procliui sunt. 'quod interdiu mulsere, nocte premunt, quod uesperi (mulsere) sub lucem (premunt); casei partem uendunt, partem hiemi reponunt.'

K. V.

5

Nec tibi cura canum fuerit postrema, sed una uelocis Spartae catulos acremque Molossum pasce sero pingui. numquam custodibus illis nocturnum stabulis furem incursusque luporum aut inpacatos a tergo horrebis Hiberos. saepe etiam cursu timidos agitabis onagros, et canibus leporem, canibus uenabere dammas; saepe uolutabris pulsos siluestribus apros latratu turbabis agens, montisque per altos ingentem clamore premes ad retia ceruom.

Disce et odoratam stabulis accendere cedrum, galbaneoque agitare grauis nidore chelydros. saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu uipera delituit caelumque exterrita fugit,

aut tecto adsuetus coluber succedere et umbrae, pestis acerba boum, pecorique aspergere uirus,

405

410

415

425

fouit humum. cape saxa manu, cape robora, pastor, 420 tollentemque minas et sibila colla tumentem deice. iamque fuga timidum caput abdidit alte, cum medii nexus extremaeque agmina caudae soluontur, tardosque trahit sinus ultimus orbis. est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis, squamea conuoluens sublato pectore terga atque notis longam maculosus grandibus aluom, qui, dum amnes ulli rumpuntur fontibus et dum uere madent udo terrae ac pluuialibus austris, stagna colit, ripisque habitans hic piscibus atram improbus ingluuiem ranisque loquacibus explet; postquam exusta palus, terraeque ardore dehiscunt, exsilit in siccum, et flammantia lumina torquens saeuit agris asperque siti atque exterritus aestu. ne mihi tum mollis sub diuo carpere somnos neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas, cum positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta uoluitur aut catulos tectis aut oua relinquens arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis.

Morborum quoque te causas et signa docebo. turpis ouis temptat scabies, ubi frigidus imber altius ad uiuom persedit et horrida cano bruma gelu, uel cum tonsis inlotus adhaesit

430

435

440

sudor, et hirsuti secuerunt corpora uepres.
dulcibus idcirco fluuiis pecus omne magistri
perfundunt, udisque aries in gurgite uillis
mersatur, missusque secundo defluit amni;
aut tonsum tristi contingunt corpus amurca,
et spumas miscent argenti et sulpura uiua
Idaeasque pices et pinguis unguine ceras
scillamque elleborosque grauis nigrumque bitumen.
non tamen ulla magis praesens fortuna laborumst,
quam siquis ferro potuit rescindere summum
ulceris os alitur uitium uiuitque tegendo,
dum medicas adhibere manus ad uolnera pastor
abnegat, et meliora deos sedet omnia poscens.
quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa
cum furit atque artus depascitur arida febris,
profuit incensos aestus auertere et inter
ima ferire pedis salientem sanguine uenam,
Bisaltae quo more solent acerque Gelonus,
cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum,
et lac concretum cum sanguine potat equino.
quam procul aut molli succedere saepius umbrae
uideris, aut summas carpentem ignauius herbas
extremamque sequi, aut medio procumbere campo
pascentem et serae solam decedere nocti,
continuo culpam ferro compesce priusquam
dira per incautum serpant contagia uolgus.
non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo,
quam multae pecudum pestes. nec singula morbi
corpora corripiunt, sed tota aestiua repente,

445

450

455

460

465

470

spemque gregemque simul cunctamque ab origine gentem. tum sciat, aërias Alpis et Norica siquis castella in tumulis et Iapydis arua Timaui

475

nunc quoque post tanto uideat desertaque regna pastorum et longe saltus lateque uacantis.

Hic quondam morbo caeli miseranda coortast

tempestas totoque autumni incanduit aestu,

et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, 480 corrupitque lacus, infecit pabula tabo.

465. herbas scripsimus sine commate, quod habent R. C. post uideris et sequi interpunximus, ut constructio perspici posset.

nec uia mortis erat simplex, sed ubi ignea uenis
omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,
rursus abundabat fluuidus liquor omniaque in se
ossa minutatim morbo conlapsa trahebat.

saepe in honore deum medio stans hostia ad aram,
lanea dum niuea circumdatur infula uitta,
inter cunctantis cecidit moribunda ministros.
aut siquam ferro mactauerat ante sacerdos,
inde neque impositis ardent altaria fibris,
nec responsa potest consultus reddere uates,
ac uix suppositi tinguntur sanguine cultri
summaque ieiuna sanie infuscatur harena.
hinc laetis uituli uolgo moriuntur in herbis,
et dulcis animas plena ad praesepia reddunt:
hinc canibus blandis rabies uenit, et quatit aegros
tussis anhela sues ac faucibus angit obesis.
labitur infelix studiorum atque immemor herbae
uictor equos fontisque auertitur et pede terram
crebra ferit; demissae aures, incertus ibidem
sudor et ille quidem morituris frigidus, aret
pellis et ad tactum tractanti dura resistit.
haec ante exitium primis dant signa diebus ;
sin in processu coepit crudescere morbus,
tum uero ardentes oculi atque attractus ab alto
spiritus, interdum gemitu grauis, imaque longo
ilia singultu tendunt, it naribus ater

sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua.
profuit inserto latices infundere cornu
Lenaeos; ea uisa salus morientibus una;
mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti
ardebant, ipsique suos iam morte sub aegra
(di meliora piis erroremque hostibus illum !)
discissos nudis laniabant dentibus artus.
ecce autem duro fumans sub uomere taurus
concidit et mixtum spumis uomit ore cruorem
extremosque ciet gemitus. it tristis arator
maerentem abiungens fraterna morte iuuencum,
atque opere in medio defixa reliquit aratra.

485

490

495

500

505

510

515

non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt prata mouere animum, non qui per saxa uolutus

520