si te nulla mouet tantae pietatis imago,

at ramum hunc' (aperit ramum, qui ueste latebat) 'adgnoscas;' tumida ex ira tum corda residunt; nec plura his: ille admirans uenerabile donum fatalis uirgae, longo post tempore uisum, caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, deturbat laxatque foros; simul accipit alueo ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba sutilis et multam accepit rimosa paludem.

405

410

tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque 415 informi limo glaucaque exponit in ulua.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat, aduerso recubans immanis in antro. cui uates, horrere uidens iam colla colubris, melle soporatam et medicatis frugibus offam obicit. ille fame rabida tria guttura pandens corripit obiectam atque immania terga resoluit fusus humi totoque ingens extenditur antro. occupat Aeneas aditum custode sepulto euaditque celer ripam inremeabilis undae.

420

425

Continuo auditae uoces uagitus et ingens, infantumque animae flentes in limine primo, quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo. hos iuxta falso damnati crimine mortis.

430

nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum conciliumque uocat uitasque et crimina discit. proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum insontes peperere manu lucemque perosi

435

proiecere animas. quam uellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores!

fas obstat, tristique palus inamabilis unda alligat et nouiens Styx interfusa coercet.

nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem

440

438. Versus huius constitutio tam certa nobis uidetur, ut de uariatione codd. inter tristi et tristis, inter unda et undae, disserere non sit operae pretium.

lugentes campi; sic illos nomine dicunt. hic quos durus amor crudeli tabe peredit, secreti celant calles et myrtea circum

silua tegit; curae non ipsa in morte relinquont.

his Phaedram Procrimque locis maestamque Eriphylen, 445 crudelis nati monstrantem uolnera, cernit,

Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia

it comes et iuuenis quondam, nunc femina Caeneus
rursus et in ueterem fato reuoluta figuram.
inter quas Phoenissa recens a uolnere Dido

errabat silua in magna.

quam Troïus heros

ut primum iuxta stetit adgnouitque per umbras
obscuram, qualem primo qui surgere mense
aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam,
demisit lacrimas dulcique adfatus amorest:
'infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo
uenerat extinctam ferroque extrema secutam ?
funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,
per superos et siqua fides tellure sub ima est,
inuitus, regina, tuo de litore cessi.

450

455

460

sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,

per loca senta situ cogunt noctemque profundam,

imperiis egere suis; nec credere quiui

hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.

465

quem fugis? extremum fato quod te adloquor, hoc est.'
talibus Aeneas ardentem et torua tuentem
lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.
illa solo fixos oculos auersa tenebat,

nec magis incepto uoltum sermone mouetur,
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
tandem corripuit sese atque inimica refugit
in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi
respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
nec minus Aeneas, casu concussus iniquo,
prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

470

475

Inde datum molitur iter. iamque arua tenebat ultima, quae bello clari secreta frequentant. hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,

480

hic multum fleti ad superos belloque caduci
Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens
ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,
tris Antenoridas, Cererique sacrum Polyboten
Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.
circumstant animae dextra laeuaque frequentes :
nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari
et conferre gradum et ueniendi discere causas.
at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges
ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras,
ingenti trepidare metu: pars uertere terga,
ceu quondam petiere rates; pars tollere uocem
exiguam, inceptus clamor frustratur hiantis.

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
Deiphobum uidit, lacerum crudeliter ora,

485

490

495

ora manusque ambas, populataque tempora raptis auribus et truncas inhonesto uolnere naris.

uix adeo adgnouit pauitantem ac dira tegentem supplicia, et notis compellat uocibus ultro:

'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, 500 quis tam crudelis optauit sumere poenas? cui tantum de te licuit? mihi fama suprema nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum procubuisse super confusae stragis aceruom. tunc egomet tumulum Rhoeteo litore inanem constitui et magna manis ter uoce uocaui. nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui conspicere et patria decedens ponere terra.'

505

ad quae Priamides: nihil o tibi, amice, relictum;
omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris.
sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae
his mersere malis; illa haec monimenta reliquit.
namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
egerimus, nosti; et nimium meminisse necesse est.
cum fatalis equus saltu super ardua uenit
Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo,
illa chorum simulans euantis orgia circum
ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
ingentem et summa Danaos ex arce uocabat.
tunc me confectum choreis somnoque grauatum

510

515

520

infelix habuit thalamus pressitque iacentem dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. egregia interea coniunx arma omnia tectis amouet (et fidum capiti subduxerat ensem): intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, scilicet id magnum sperans fore munus amanti

525

et famam extingui ueterum sic posse malorum.

quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una
hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais
instaurate, pio si poenas ore reposco.

530

sed te qui uiuom casus, age fare uicissim, attulerint. pelagine uenis erroribus actus

an monitu diuom? an quae te Fortuna fatigat,

ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?'
hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis
iam medium aetherio cursu traiecerat axem.
et fors omne datum traherent per talia tempus,
sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est:
'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.
hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas :
dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
hac iter Elysium nobis; at laeua malorum
exercet poenas et ad impia Tartara mittit.'
Deiphobus contra 'ne saeui, magna sacerdos :
discedam, explebo numerum reddarque tenebris.
i decus, i, nostrum: melioribus utere fatis.'
tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit.

535

540

545

Respicit Aeneas, subito et sub rupe sinistra. moenia lata uidet, triplici circumdata muro, quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. porta aduersa ingens, solidoque adamante columnae, uis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque. hinc exaudiri gemitus et saeua sonare uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. 'quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue

550

555

560

urgentur poenis? quis tantus plangor ad auris ?'
tum uates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum,
nulli fas casto sceleratum insistere limen;
sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis,
ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.
Ĉnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna
castigatque auditque dolos subigitque fateri,
quae quis apud superos, furto laetatus inani,
distulit in seram commissa piacula mortem.
continuo sontis ultrix accincta flagello
Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra
intentans anguis uocat agmina saeua sororum.'
(tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
panduntur portae.) 'cernis, custodia qualis
uestibulo sedeat? facies quae limina seruet?
quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse

bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras,

quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

hic genus antiquom Terrae, Titania pubes,
fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo.
hic et Aloidas geminos immania uidi

565

570

575

580

corpora, qui manibus magnum rescindere caelum
adgressi superisque Iouem detrudere regnis.
uidi et crudelis dantem Salmonea poenas,

* dum flammam Iouis et sonitus imitatur Olympi.*
quattuor hic inuectus equis et lampada quassans
per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
ibat ouans diuomque sibi poscebat honorem,
demens, qui nimbos et non imitabile fulmen
aere et cornipedum pulsu simularet equorum..
at Pater omnipotens densa inter nubila telum
contorsit, non ille faces nec fumea taedis
lumina, praecipitemque immani turbine adegit.
nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,
cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus
porrigitur, rostroque immanis uoltur obunco
immortale iecur tondens fecundaque poenis

585

590

595

561. clangor (codd. P y Seru.) R. L. F. plangor (codd. M R b c) W. C. al. auris (cod. P) R. auras (codd. MRybc) W. C. F. L. al.