horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.
corripit hic subita trepidus formidine ferrum
Aeneas strictamque aciem uenientibus offert,
et ni docta comes tenuis sine corpore uitas
admoneat uolitare caua sub imagine formae,
inruat et frustra ferro diuerberet umbras.

Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas.
turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges
aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.
portitor has horrendus aquas et flumina seruat
terribili squalore Charon, cui plurima mento
canities inculta iacet, stant lumina flamma,
sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
ipse ratem conto subigit uelisque ministrat,
et ferruginea subucctat corpora cumba,
iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus.
huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,
matres atque uiri defunctaque corpora uita
magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae
impositique rogis iuuenes ante ora parentum:
quam multa in siluis autumni frigore primo
lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto
quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus
trans pontum fugat et terris inmittit apricis.
stabant orantes primi transmittere cursum

290

295

300

305

310

tendebantque manus ripae ulterioris amore.

nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,

315

ast alios longe summotos arcet harena.

Aeneas miratus enim motusque tumultu

'dic' ait, 'o uirgo, quid uolt concursus ad amnem?

quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas

hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt ?'

320

olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos:
'Anchisa generate, deum certissima proles,
Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem,
di cuius iurare timent et fallere numen.

haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turbast;

325

portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

transportare prius, quam sedibus ossa quierunt.
centum errant annos uolitantque haec litora circum;
tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.'
constitit Anchisa satus et uestigia pressit,

multa putans sortemque animo miseratus iniquam.
cernit ibi maestos et mortis honore carentis
Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,
quos simul ab Troia uentosa per aequora uectos
obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.
Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat,
exciderat puppi mediis effusus in undis.

hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra,
sic prior adloquitur: quis te, Palinure, deorum
eripuit nobis medioque sub aequore mersit?
dic age. namque mihi, fallax haut ante repertus,
hoc uno responso animum delusit Apollo,
qui fore te ponto incolumem finisque canebat
uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?'
ille autem neque te Phoebi cortina fefellit,

dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
namque gubernaclum multa ui forte reuolsum,
cui datus haerebam custos cursusque regebam,
praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro
non ullum pro me tantum cepisse timorem,
quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,
deficeret tantis nauis surgentibus undis.

330

335

340

345

350

tris Notus hibernas immensa per aequora noctes
uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto
prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
paulatim adnabam terrae: iam tuta tenebam,
ni gens crudelis madida cum ueste grauatum
prensantemque uncis manibus capita aspera montis
ferro inuasisset praedamque ignara putasset.
nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti.
quod te per caeli iucundum lumen et auras,
per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,
eripe me his, inuicte, malis aut tu mihi terram
inice, namque potes, portusque require Velinos,
aut tu, siqua uia est, siquam tibi diua creatrix

355

360

365

ostendit, neque enim, credo, sine numine diuom
flumina tanta paras Stygiamque innare paludem,
da dextram misero et tecum me tolle per undas,
sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.'
talia fatus erat, coepit cum talia uates:
'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido ?
tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum
Eumenidum aspicies ripamue iniussus adibis?
desine fata deum flecti sperare precando.
sed cape dicta memor, duri solacia casus.
nam tua finitimi, longe lateque per urbes
prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt,

370

375

et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent,

380

aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' his dictis curae emotae pulsusque parumper corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.

Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant: nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, fare age, quid uenias, iam istinc, et comprime gressum. umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae ; corpora uiua nefas Stygia uectare carina. nec uero Alciden me sum laetatus euntem accepisse lacu nec Thesea Pirithoumque,

385

390

dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent.
Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit
ipsius a solio regis, traxitque trementem;
hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.'
quae contra breuiter fata est Amphrysia uates :
nullae hic insidiae tales, absiste moueri,
nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro
aeternum latrans exsanguis terreat umbras,
casta licet patrui seruet Proserpina limen.
Troïus Aeneas, pietate insignis et armis,

ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.

395

400

383. terrae (codd. plur. et opt.) R. L. editores ceteri praetulerunt terra, quod elegantius. itaque locus est ex iis quos librarii inscitia corrupere; hic fortasse quod adiectiuum 'cognominis' ignorabant.

si te nulla mouet tantae pietatis imago,

at ramum hunc' (aperit ramum, qui ueste latebat) 'adgnoscas;' tumida ex ira tum corda residunt; nec plura his: ille admirans uenerabile donum fatalis uirgae, longo post tempore uisum, caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, deturbat laxatque foros; simul accipit alueo ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba sutilis et multam accepit rimosa paludem.

405

410

tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque 415 informi limo glaucaque exponit in ulua.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat, aduerso recubans immanis in antro. cui uates, horrere uidens iam colla colubris, melle soporatam et medicatis frugibus offam obicit. ille fame rabida tria guttura pandens corripit obiectam atque immania terga resoluit fusus humi totoque ingens extenditur antro. occupat Aeneas aditum custode sepulto euaditque celer ripam inremeabilis undae.

420

425

Continuo auditae uoces uagitus et ingens, infantumque animae flentes in limine primo, quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo. hos iuxta falso damnati crimine mortis.

430

nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum conciliumque uocat uitasque et crimina discit.

proiecere animas.

proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum insontes peperere manu lucemque perosi

quam uellent aethere in alto

435

nunc et pauperiem et duros perferre labores !

fas obstat, tristique palus inamabilis unda

alligat et nouiens Styx interfusa coercet.

nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem

440

438. Versus huius constitutio tam certa nobis uidetur, ut de uariatione codd. inter tristi et tristis, inter unda et undae, disserere non sit operae pretium.

lugentes campi; sic illos nomine dicunt. hic quos durus amor crudeli tabe peredit, secreti celant calles et myrtea circum

silua tegit; curae non ipsa in morte relinquont.

his Phaedram Procrimque locis maestamque Eriphylen, 445 crudelis nati monstrantem uolnera, cernit,

Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia

it comes et iuuenis quondam, nunc femina Caeneus
rursus et in ueterem fato reuoluta figuram.
inter quas Phoenissa recens a uolnere Dido

errabat silua in magna.

quam Troïus heros

ut primum iuxta stetit adgnouitque per umbras
obscuram, qualem primo qui surgere mense
aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam,
demisit lacrimas dulcique adfatus amorest:
'infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo

450

455

uenerat extinctam ferroque extrema secutam ? funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, per superos et siqua fides tellure sub ima est, inuitus, regina, tuo de litore cessi.

460

sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,

per loca senta situ cogunt noctemque profundam, imperiis egere suis; nec credere quiui

hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.

465

quem fugis? extremum fato quod te adloquor, hoc est.' talibus Aeneas ardentem et torua tuentem

lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. illa solo fixos oculos auersa tenebat,

nec magis incepto uoltum sermone mouetur,
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
tandem corripuit sese atque inimica refugit
in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi
respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
nec minus Aeneas, casu concussus iniquo,
prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

470

475

Inde datum molitur iter. iamque arua tenebat

480

ultima, quae bello clari secreta frequentant. hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,