Quem tibi longævo serum Lavinia conjux
Educet sylvis regem, regumque parentem :
Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.
Proximus ille Procas, Trojanæ gloria gentis,
Et Capys, et Numitor, et qui te nomine reddet
Sylvius Æneas, pariter pietate vel armis
Egregius, si unquam regnandam acceperit Albam.
Qui juvenes quantas ostentant, aspice, vires!
At, qui umbrata gerunt civili tempora quercu,

765

770

regem et patrem regum: a quo familia nostra regnabit Alba Longa. Hic vicinus huic, est Procas, honor Trojane nationis. Deinde Capys: et Numitor: et Æneas Sylvius, qui referet te nomine; æqualiter illustris armis et pietate, si tandem aliquando accipiat regendam Albam. Qui juvenes vide quantum præ se ferant robur ! At qui habent caput cinctum corona civili quercica; hi condent tibi in montibus

postumia Franc., inepte. Piget in his morari.-764. servam Rom.-765. Educit Medic. Educet in s. alter Hamb. et Goth. tert., idem cum pr. parentum. -766. nostrum longa tres Heins.-767. Procax aliquot apud Burm., indocte. Etiam Proca legitur.-768. reddat Rom. pr. Moret. et pr. Hamb.-769.Versus in altero Mentelii a pr. m. aberat: et cum supra v. 403 idem fere occurrat : Troius Eneas pietate insignis et armis, suspicari aliquem posse ait Burm., an hic versus h. 1. ab aliena manu accesserit; et salvo sensu eum abesse posse. Mihi abesse non posse videtur; quorsum enim Egregius referatur? vel h. 1. conjunctivum est, ut et alibi, et ne fraus fiat lectori, pariter additum. ut armis Goth. sec., sed ex vel sæpe ut factum.-771. juvenis Medic. ostentent Ven. ostendant Priscianus et Zulich. a m. pr. Interpungit Wakefield: Qui juvenes! quantas-vires !-772, Legebatur Atque umbrata gerunt civili tempora quercu. Hi tibi N. Ita hoc versu nihil potest esse jejunius. Atqui Aldd. pr., mutatum in tertia a Naugerio in Atque. Atqui inter codd. Reg., et sic legendum monet Fabric. At qui divulsis syllabis vett. edd., quas Pier. et Cerda sequuntur cum D. Heins., ut jungatur versus cum seqq. At qui gerunt -quercu, Hi tibi. Præferam id saltem vulgatæ rationi. v. Nota. Omnes tamen Codd. Pier. et Heins. Atque, quod pari modo jejune positum offenbebat nos supra Iv, 261. Porro gerit a pr. m. Medic. gerant Moret. sec. et

NOTE

cœlo cum Diis genitalibus ævum Ducit;' et Eschyli testimonio qui in Tragoedia Septem ad Thebas, vocat Deos dapoßious, longævos. De Lavinia, Latini filia, Æn. vII. 52. De Alba, En. VIII. 42.

767 Proximus ille Procas, &c.] Qui proximus tunc in Elysio apparebat ; non qui proximus erat Sylvio successurus fuit enim Procas inter Albanos reges ordine tantum decimus tertius, Capys septimus, Numitor deci

mus quartus, Æneas Sylvius tertius, juxta Livium.

770 Si unquam, &c.] Eneas Sylvius fraude tutoris regno spoliatus, non nisi anno ætatis secundo et quinquagesimo.regnum adeptus, illud tamen annis uno et triginta tenuit.

772 Civili... quercu] Corona civica, e quercu vel ilice, quia alenda hominum vitæ glandes olim in usu fuerant, ideo iis dabatur, qui in pugna civem servaverant, simulque occi

Hi tibi Nomentum, et Gabios, urbemque Fidenam,
Hi Collatinas imponent montibus arces,
*Laude pudicitiæ celebres, addentque superbos *
Pometios, Castrumque Inui, Bolamque, Coramque.
Hæc tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terræ.
Quin et avo comitem sese Mavortius addet

775

Nomentum, et Gabios, et urbem Fidenam; hi arces Collatinas, Pometiam, et Castrum Inui, et Bolam, et Coram. Hæc nomina tunc dabuntur illis, jam sunt terræ absque nomine. Quin etiam Romulus Martius, quem pariet mater Ilia ex stirpe

Parrhas. tegunt Bigot.-773. Numentum duo apud Burm., unus Numantum. Porro primam in Fidena, quam exquisite dixit pro Fidenis ex Gr. Þidhun, a Virgilio corripi, quæ ab Horatio aliisque producatur, notatum a Grammaticis est. 774. Hinc Erf. mentibus Goth. tert. manibus Rottend. tert. et Exc. Burm. imponunt pr. Moret.-775. Cur hic versus non ejectus sit ab Heinsio, mirari licet. Occurrit in nullo codice nec in edd. vett., et illatus esse dicitur a D. L. Fabricio Lampugnano I. C. V. Mediolanensi. Nunc, ne versuum numerus deminutus turbas faciat, minore cum incommodo in sede maneto, sed notatus. 776. Pometios correxerunt jam Pier. et Fabric. Vulgo vitiose Pomerios. In Goth. tert. Pometicos. Mox aberratur varie: castrumque Nini. Borumque. Volamq. Bulamq. Coramq. Corasq.-777. nec sunt alter Menag., male. s. n. gentes Medic. a m. pr., et sic Colot., quod probat Heins., equidem improbandum censeo vel maxime. Nam, primum terræ docte poëtis ponuntur, ubi vulgaris oratio gentes postulat; tum ne gentes quidem recte h. 1. dicerentur; non enim populi sed urbes enarratæ fuerunt, et his bene respondent terræ, quibus aliquando imponentur.-778. Mavertius Witt. sese addet,

NOTE

derant hostem, nec e loco deturbati fuerant. Hic iis assignatur Albanis, qui ad civium tutelam varias urbes Italiæ condiderant murisve cinxerant: quorum nomina non indicat, utpote obscura aut incerta. Nomentum, nunc Lamentano, milliaribus duodecim Roma dissitum, ad septentrionem. Gabii, urbs inter Romam ac Præneste media, decem circiter milliaribus utrimque distans, ad orientem: nunc omnino diruta, juxta diversorium publicum cui nomen est l'Osteria. Fidena vel Fidenæ, quinque milliaribus Roma dissita, ad septentrionem, nunc Castel Giubileo. Collatia, non multo remotior, ad orientem, nunc ne vestigiis quidem superstes. Pometia Suessa, cujus ager Pometius, Pometinus, et Pomptinus dictus est; vicinæque paludes Pomptina, nunc

l'Aufente palude; urbs fuit Volscorum, nunc deleta. Castrum Inui, oppidulum Rutulorum in littore Tyrrheni maris, nunc dirutum: ei dicatum Deo, qui Græcis Pan, Latinis Faunus, Fatuus, et Inuus sive Incubus dictus est, ab ineundo; quod animalia passim iniret. Bola vel Bola, oppidum Æquorum, circa Præneste, ad orientem Romæ, quod jam Plinii tempore sine vestigiis interierat. Cora, nunc castellum nomen antiquum retinens, urbs Volscorum, non longe a Pometia. Has autem urbes ut Latio ascribat Virgilius, Latium sumit non prout erat antiquis illis temporibus, sed prout deinceps fuit; cum huic etiam Equi, Hernici, Volsci, et parte aliqua Sabini annumerati sunt.

778 Avo comitem, &c.] Numitori, Procæ filio, per Amulium fratrem

Romulus; Assaraci quem sanguinis Ilia mater
Educet. Viden' ut geminæ stant vertice cristæ,
Et pater ipse suo Superum jam signat honore?
En, hujus, nate, auspiciis illa inclyta Roma
Imperium terris, animos æquabit Olympo,
Septemque una sibi muro circumdabit arces,

780

Assaraci, adjiciet se socium avo. Videsne, ut duæ crista surgant ex ejus capite, et ut pater Deorum jam insigniat eum suo splendore? Ecce, o fili, famosa illa Roma hujus ductu æquabit dominationem suam terris, et animos cœlo; et una cinget sibi muro septem montes. Fortunata sobole civium: qualis mater Berecynthia vehitur

ut nunc legitur, erit: una cum ipso in vitam prodibit, suo scilicet tempore. Sed melius puto legi: addit; una cum patre incedebat anima Romuli. cf. 754. 755 et inf. 864. Et est ed. Ven., quæ hoc exhibeat. Transpositi porro versus 778 et 777 in Goth. pr. et tert.-780. 781 stent multi codd. et edd., quod recte deseruit Pier. et mox signet. Scilicet ut consecutio temporum servetur. At vid. Var. Lect. lib. 1, 706. honorem Menag. pr. insignat Rom. -782. nata sc. Roma, a Romulo condita, malit Burmannus; scilicet ut vul. gari orationi propior sit poëta? Etsi verum est, non aliter verba accipi posse. Non enim Romuli auspiciis Roma æquavit imperium terris-sed Roma quæ erat auspiciis ejus condita. Ergo hujus auspiciis non dictum est, ut, si alicujus auspiciis bellum geri dicitur; sed auspicia h. 1. sunt exordia urbis, initia: per hæc prima initia urbis et fundamenta a Romulo jacta. Eadem, quam memorabamus, varietas in versu Enniano: his nata auspiciis illa inclyta Roma, quod aliis En hujus nate ausp. apud Serv. ad VII, 678, ubi v. Burm.-783. annos conj. Heumannus; nempe quia æterna Roma dicta. Sed parum suave est illud: annos æquare Olympo, ut ne nisi cum ipso cœlo pereat. famamque melius Jo. Schrader. At animos celsos et Diis virtute pares habere, qua ad cœlum educant nomen, generosa res est. animosque Witt. æquabit Mentel. a m. pr. In Servii nota subjungitur ad hunc versum: De hoc autem loco et Trogus et Probus quærunt. Quid illud fuerit, quod quærerent, non assequor. Trogus autem esse videtur Pompeius historiarum Philippicarum conditor, quem in Virgilium, cujus fere æqualis fuisse debet, commentatum esse, nulla aliunde est suspicio. Laudatur quidem Trogus a Servio ad Æn. 111, 108. IV, 37, sed ex historiis. Forte leg. Hyginus.-784. circumdedit alter Hamb.-786. Phr.

NOTE

regnis pulso, addet se ultorem nepos Romulus; Martis filius, et Iliæ, Numitoris filiæ. Æn. 1. 278. De Assaraco, avo Anchisæ, a quo per Albanos reges oriebatur Ilia, Æn. 1. 288.

780 Gemina stant vertice crista] Crista, jubæ sunt equinæ, plumæ versicolores, galearum cono imposita, a gallorum cristis ita propter similitudinem dictæ. Æn. 111. 468. Geminæ, ad majorem ornatum, non ut gemini fratres Remus Romulusque significen

tur, quod quidam volunt.

781 Pater ipse, &c.] Vel Mars pater Romuli, qui eum sui Superumque honoris participem facit. Vel potius Jupiter pater Superorum, qui eum suo honore insignit. Indicat Romuli mortem qui, vel fulmine ictus, vel a suis discerptus, inter Deos postea relatus esse creditus est. De Roma ab eo condita, Æn. 1. 278. 280. De septem Romæ montibus, Ge. 11. 535.

Felix prole virum: qualis Berecynthia mater

785

Invehitur curru Phrygias turrita per urbes,

Læta Deum partu, centum complexa nepotes,

Omnes cœlicolas, omnes supera alta tenentes.

Huc geminas nunc flecte acies; hanc aspice gentem,
Romanosque tuos. Hic Cæsar, et omnis Iuli
Progenies, magnum cœli ventura sub axem.
Hic vir, hic est, tibi quem promitti sæpius audis,
Augustus Cæsar, Divi genus: aurea condet
Sæcula qui rursus Latio, regnata per arva

Saturno quondam; super et Garamantas et Indos

790

795

curru per urbes Phrygias, coronata turribus, gaudens prole Deorum, amplexa centum nepotes, omnes incolas cæli, omnes obtinentes spatia alta et superiora. Huc, huc obverte geminos oculos: cerne hanc nationem, et Romanos tuos. Hic est Cæsar, et omnis proles Iuli, exitura sub magnum axem cæli. Hic est ille vir, quem sæpe audis promitti tibi, Augustus Cæsar, filius Deorum: qui instaurabit iterum aurea sæcula per Latium, per loca olim gubernata a Saturno: et propagabit imperium ultra Garamantas atque Indos: sita est illa terra ultra sidera, ultra iter Solis et

itura Zulich.-789. huc flecte Ge. Fabricius malebat et Cerda, ut repetitione excitetur animus. Sed constantem librorum lectionem revocavit Heinsius ; nisi quod modo fl. qu. Moret. Mox respice Hugen.-792. ibi Menag. pr. quem promitti sibi sec. Moret.-793. Divi g. ex librorum consensu, ex numis et marmoribus copiose firmarunt Ge. Fabric. Pier. et Heins. Quid solennius illo: Cæsar Augustus Divi f. Nonnulli vulgg. edd. et codd. Divum genus. condit duo ap. Burm.-794. quæ ap. Lactant. 1, 13. r. per annos Rom. regnataque parvo Goth, tert., utrumque lapsu, qui lusum habet.—795. Garamentes male NOTE

785 Berecynthia mater] Cybele, mater Jovis et complurium Deorum : quæ pro terra sumitur, unde turritam gerit coronam. Berecynthia dicta est a Berecyntho castello Phrygiæ ad Sagarim fluvium, vel monte ejusdem Phrygiæ ad amnem Marsyam, ubi insigniter colebatur. De ea, ejusque cultu in Phrygia, Æn. I. 111.

790 Cæsar, et omnis Iuli, &c.] De Julio Cæsare, quem hic indicat, Ecl. V. De Iulo, gentis Juliæ capite, Æn.

I. 271.

793 Augustus Cæsar, &c.] Octavianus Julii sororis nepos, ut diximus, En. v. 569. Augusti nomine donatus, anno u. c. 727. Divum genus, alia exem

plaria habent; quia Anchisa, Ænea, et per hos Dardano et Jove genitus. Divi genus, appellatio ipsa Octaviani : qui in numis et marmoribus, ex quo tempore Julium Cæsarem, suum ex adoptione patrem, in Deos retulerat, se Divi filium nuncupabat, quod contigit anno u. c. 712. ut notavimus Ecl. v. 64. De aureo sæculo, Saturno, et Latio, Ecl. IV. 6. Notatque pacem ubique constitutam, anno u. c. 725. de qua Æn. 1. 295.

795 Garamantas et Indos] Vel intellige veros Indos, Asiæ populos, de quibus Ge. 1. 57. et Garamantas, interioris Africæ populos, de quibus Æn, Iv. 198. Testatur enim Sueto

Proferet imperium; jacet extra sidera tellus,
Extra anni Solisque vias, ubi cœlifer Atlas
Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.
Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna
Responsis horrent Divum, et Mæotia tellus,

anni, ubi Atlas cœlifer versat humeris cœlum confixum stellis ardentibus. In ejus expectatione jam nunc et regna Caspia, et terra Maotica, trepidant ob oracula Deo

scribitur. Garamantidas Indos pr. Hamburg., item male.-796. Profert alter Hamb. a m. pr. Perferet duo Burm.-797. extra annos Franc., non male. Lucifer Montalb. a m. pr. Altans Rom.-798. humeris pr. Hamb.—799. in adventum ex Rom. et aliis jam Pierius approbavit lectori, et secundum eum Heins. e Medic. et aliis; vulgg. in adventu. Cujus in adventu ed. Ven.-800.

NOTE