Non haec humanis opibus, non arte magistra
Proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat;
Maior agit deus atque opera ad maiora remittit.
Ille avidus pugnae suras incluserat auro

Hinc atque hinc, oditque moras, hastamque coruscat.
Postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,
Ascanium fusis circum complectitur armis,
Summaque per galeam delibans oscula fatur:
Disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,
Fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello
Defensum dabit, et magna inter praemia ducet.
Tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,
Sis memor, et te animo repetentem exempla tuorum
Et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.

Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens,
Telum inmane manu quatiens; simul agmine denso
Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis
Turba fluit castris. Tum caeco pulvere campus
Miscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus.
Vidit ab adverso venientis aggere Turnus,
Videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor. Prima ante omnis luturna Latinos
Audiit adgnovitque sonum, et tremefacta refugit.
Ille volat, campoque atrum rapit agmen aperto.
Qualis, ubi ad terras abrupto sidere nimbus

427. arte magistra; ita VIII, 442. 429. maior sc. me. Deus agit hoc, qui me maior est; et te ad maiora remittit peragenda.

430. incluserat: Plusquamperfectum festinationem signat; cf. X, 546.

431. hinc atque hinc cf. I, 162. 432 habilis i. e. aptus cf. I, 318 433. Ita Tac. H. 1, 36 complecti armis dixit.

434. Cf. I, 260 Oscula libavit natae.

Finito dolore apte exhortatur filium, quum summa subeat pericula, quae eum non superasse fama erat; nam secundum alios obilt in eo bello etiam Aeneas, quod tecte h. 1. significavit, ut supra IV, 620. Similes exhortationes patrum, qui in mortem ituri erant Hom. II. VI, 477 sq. Soph. Aiax 550 sq.; unde Attius Virtute sis par, dispar fortunis patri. Sed nullus locus praestat huic, quum filius iam tam adultus sit, qui possit verba intelligere.

435. verumque laborem: „,Quem per me ipse suscipio: non qui ex aliorum virtute imperatoribus adscribi consuevit." Servius, qui sua tempora respexit, quum Aeneae verba explicaret. At verus labor est, qui vere dicitur labor; hinc: disce a me quid sit virtutem exercere, quid laborare. Aoneas enim ne minimum qui

430

435

440

445

450

dem tempus sibi permittit; statim telo extracto redit in proelium.

437. defensum dabit, defendet ef. ad

I, 63.

438 sq.

Versus aurei infigendi puerorum animis, quibus illustres parentes providentiae munere contigerunt. Similes erant sup. III, 342.“ Heyne.

441-499. Aeneas Turno

frustra

quaesito et fraude petitus ipse tandem alios adoritur.

441. se extulit cf. ad V, 290. 443. Antheus unus e principibus ef. I, 181. 510.

444. fluit cf. ad XI, 236.

446. ab aggere sc. castrorum; nam Troiani more Romano ad urbem castra vallaverant. cf. XI, 915.

447. gelidusque etc. Qui multas iam in proelio aerumnas exaṇṭlaverant, iterum victoriae spem, quam iam praeceperant, in periculum adduci sentiunt, et fessis iam multo terribilius adstare certamen cum fortioribus, et integris.

450. atrum agmen eorum qui densi incedunt cf. IV, 404. rapit ef. VII, 725.

451. Ut quum saeva a mari advenit tempestas, qua arbores et sata sunt peritura, agricolae trepidant; iam praece

It mare per medium; miseris, heu, praescia longe
Horrescunt corda agricolis; dabit ille ruinas
Arboribus, stragemque satis, ruet omnia late;
Ante volant, sonitumque ferunt ad litora venti:
Talis in adversos ductor Rhoeteius hostis
Agmen agit; densi cuneis se quisque coactis

455

Adglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osirim,

Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates,
Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,
Primus in adversos telum qui torserat hostis.
Tollitur in coelum clamor, versique vicissim
Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.
Ipse neque aversos dignatur sternere morti;
Nec pede congressos aequo, nec tela ferentis
Insequitur; solum densa in caligine Turnum
Vestigat lustrans, solum in certamina poscit.
Hoc concussa metu mentem Iuturna virago
Aurigam Turni media inter lora Metiscum
Excutit, et longe lapsum temone relinquit;
Ipsa subit, manibusque undantis flectit habenas,
Cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.
Nigra velut magnas domini cum divitis aedes
Pervolat, et pennis alta atria lustrat hirundo,
Pabula parva legens nidisque loquacibus escas;

dunt venti tempestatem allaturi: sic irruit
Aeneas, omnia ferro vastaturus, sic eum
timidi accedere vident Ausonii, et iam
ante eum procurrentes Troiani audaces
Nihil est in
in hostem impetum faciunt.

bac comparatione, quod ornatus tantum
caussa adiectum videatur. abrupto
sidere. Sidus omnino pro tempestate di-
ctum cf. IV, 578. Tempestatem autem
ut nos nubem dixerunt, quae affert tem-
pestatem; et abruptae nubes saepius di-
Tamen non pos-
cuntur cf. 11, 416.
sum non laudare Peerlkampii sententiam:
,,Propria autem significatio ita servatur,
ut non omnia de sidere dicas quae dici
possunt de tempestate. Recte naviga-
mus hiberno sidere, ferimus et timemus
triste sidus, sidus fluctus asperat, similia.
Sed nemini, nedum Virgilio, in mentem
venire potuit; ut scriberet sidus abrum-
pitur, ut nubes, coelum abrumpitur
Coniicit abruptus ab aethere, quod posse
dici exemplis firmat. cf. XI, 549. Sed
quis alius dixit accingi facibus IX, 74.
456. ductor Rhoeteius e. Troianus
a Rhoeteo Troadis promontorio.

66

457. densi etc. sc. in cuneorum modum compositi." S. Tribus modis signavit densitatem: densi, cuncis coactis, se adglomerant.

458. Ad gravem additur nonnunquam acvo, annis, pietate etc.; quod si nibil

460

465

470

475

additur, in pugnae descriptione de mole corporis est accipiendum.

462.,,Occiso eo qui auctor disrumpendi foederis fuerat, exortus est clamor et statim secuta fuga Rutulorum," S. ex ea ipsa re aversos deos suspicantium. vicissim, ut antea Aeneae exercitus fugerat v. 407 sq.

con

464. sternere Morti cf. ad II, 398. 465. congressos aequo Mss. gressos nec equo pauci vett. Edd., quod esset in Mediceo, in quo tamen nec non reperitur. Ea est sententia: Alios non curat, nec qui fugiunt nec qui obsistere audent, solum Turnum in certamen poscit; etiam nunc foederis leges servans, et rei summae intentus, alios occidere spernit. Nullius igitur momenti est distinguere peditem et equitem, sed modo fugientem et obstantem.

469. media inter lora, quum esset aurigationi intentus.

471. undantis,,quia in motu undarum modo flectuntur." S. Sic V, 146.

475. pabula parva legens; ita etiam Turnus huc illuc se vertendo nusquam perficit quidquam, quod magni sit momenti.

475. nidis loquacibus, pullis cf. I, 355. Ita Ov. Med. Fac. 77 querulus nidus. Montanus fulius ap. Sen. Ep. 122 argutis nidis. Iuven. 5, 142 ipse loquaci

Et nunc porticibus vacuis, nunc humida circum
Stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis
Fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru;
Iamque hic germanum, iamque hic ostentat ovantem;
Nec conferre manum patitur; volat avia longe.
Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbis,
Vestigatque virum, et disiecta per agmina magna
Voce vocat. Quotiens oculos coniecit in hostem,
Alipedumque fugam cursu tentavit equorum,
Aversos totiens currus Iuturna retorsit.

Heu, quid agat? Vario nequidquam fluctuat aestu,
Diversaeque vocant animum in contraria curae.
Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat
Lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro,
Horum unum certo contorquens dirigit ictu.
Substitit Aeneas, et se collegit in arma,

Poplite subsidens; apicem tamen incita summum
Hasta tulit, summasque excussit vertice cristas.
Tum vero adsurgunt irae, insidiisque subactus,
Diversos ubi sentit equos currumque referri,
Multa Iovem et laesi testatus foederis aras,
Iam tandem invadit medios, et Marte secundo
Terribilis saevam nullo discrimine caedem
Suscitat, irarumque omnis effundit habenas.

480

485

490

495

500

Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes gaudebat nido Apud Lucr. I, 257 canunt silvae avibus. Adde quae ad II, 488. 476. vacua, spatiosa, quae non complentur hominum turba cf. II, 528. Ita Turnus non in mediam fertur aciem, sed vagantes et palantes adit. Porticus atriis adiunctas esse apparet ut II, 528; stagna igitur humida aquas Lersch intellexit in compluvio ex pluviis restantes in labris fortasse vel puteo collectas. Neque tamen quidquam impedit, quominus vera stagna intelligamus, quae prope villae aedes sunt; de iis enim, non de aedibus urbanis sermo videtur esse.

irruit, non tamen antequam lovem foederis laesi testem invocaverit.

488. huic dirigit, in hunc. Leve anacoluthon: Messapus eorum bastilium, quae ... unum dirigit. Cf. v. 273.

479. Iamque hic, iamque hic ostentat ovantem germanum; sed ostendit modo, non permittit, ut acre certamen ineat.

481. Aeneas Turnum quaerens huc et illuc torquet (flectit) viam, ubi eum putat reperiri.

482. vestigatque:,,inquirit, translatio a canibus. dis'ecta per agmina dissipata adventu Aeneae." S. Omnes enim trepidi recedunt.

483. Quoties conspexit Turnum et cursu eum assequi studet, Iuturna equos defleclit. Aeneas autem pedes incedit.

485. aversos retorsit cf. ad IV, 22 Dum quid faciat, nescit quum Turnus fugiat, ipse autem alios aggredi nolit, a Messapo hasta petitus, tandem in alios

491. se collegit in arma: „,ita se texit, ut nulla parte posset ferire." S. cf. X, 412.

494. Surgere irae saepe dicuntur ut X, 813. Val. II, 165 dolor iraque surgit. al. Cf. I, 209. — subactus fortius quam coactus. Quamquam foedus vellet servare etiam tum, quum violatum erat, tamen quum iterum struerentur ei insidiae, contra totam gentem bellum renovare coactus est. 495. sentit Med. al. sensit Rom. al. Praestat praesens, quum res adbuc agatur.

496. testatus Med. al.- testatur Serv. Rom. al. Praestat prius, quod ita oratio melius cohaeret.

499. irarum effundit habenas: läfst seinem Zorn die Zügel schiefsen cf. VI, 1. ,,Et hic moderate locutus est. Nam Ennius effundit irarum quadrigas dixit." S. Videmus Virgilium acri iudicio vitasse ineptias,

500-553. Aeneas et Turnus multos caedunt. Utrimque acerrime pugnatur.

500. quis mihi etc.: „Ac si diceret,

Diversas, obitumque ducum, quos aequore toto
Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,
Expediat? tanton placuit concurrere motu,
Iupiter, aeterna gentis in pace futuras?

Aeneas Rutulum Sucronem ea prima ruentis
Pugna loco statuit Teucros haud multa morantem
Excipit in latus, et, qua fata celerrima, crudum
Transadigit costas et cratis pectoris ensem.

Turnus equo deiectum Amycum, fratremque Diorem,
Congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,
Hunc mucrone ferit; curruque abscisa duorum
Suspendit capita, et rorantia sanguine portat.
Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,
Tres uno congressu, et maestum mittit Onyten,
Nomen Echionium, matrisque genus Peridiae;
Hic fratres Lycia missos et Apollinis agris,
Et iuvenem exosum nequidquam bella Menoeten
Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae
Ars fuerat pauperque domus, nec nota potentum
Munera, conductaque pater tellure serebat.

nec Musa nec Apollo sufficiunt. Stat.
(Theb. X, 830) Maior ab Aoniis su-
menda audacia lucis, mecum omnes
audete deae." S. cf. ad VII, 37.

502. placet proprium de diis, etiam de senatu, omnino de iis, quorum in consiJiis rationem perspicere non valemus cf. ad III, 2.

505

510

515

520

firmata, in quibus variis modis scripta reperiuntur.

514.

dixerit

Cur Onyten maestum poeta, caussa inventa non est, nec vocabulum ita nude positum sufficere videtur, quo hominis mores et vita describatur. Peerlkampius emendavit quartum, sane bonum, si poeta scripsisset. Sed mo- cogitur ordinem versuum 515 et 516 invertere. moratus Pal. Ingeniose explicat maestum Sucro non potuit diu remorari Aeneam Nürnberger: mit der Vorahnung des resistendo, quamquam ruentes Troianos Tods im trüben Blick. sustinuerat.

506. morantem Med. Rom. al. ratum Serv. al. Mss.

508. crates pectoris de similitudine dictum ut crates laterum Ov. M. XII, 370. transadigit costas ensem i. e. agit ensem trans costas. Cf. VI, 328. XI, 625 scopulosque superiacit undam, quo loco quum scribebam exemplum similis structurae non exstare, dormitavi, quum · iam ad hunc locum alia collegissem. In eam rem Zpt. verba affert cum praepositione trans composita, Wssb. 282. a. 2. c. ad, Kr. 319 etiam c. circum et

et accusativus a praepositione pendet,

515. Onytis pater Echion, mater Peridia. nomen Echionium de structura ad III, 18. Echionius patronymicum cf. X, 123.

IV,

516. Lycia et Apollinis agris, Pataris, qua in urbe templum celebre. cf. ad 143. Templis autem agri solebant esse et Apollinis agris locus indicatur Lyciae. De ea epexegesi cf. ad I, 2. Sunt qui male abesse censeant fratrum nomina; sed poterant ea etiam sileri. Quid autem, nonne revera iam dicta sunt X, 126.

518. Lernae locus in Argolide, serpente ab Hercule occiso notus. 520. munera Mss. Don. Serv.

li

mina Med. ortum fortasse ex Hor. Ep.

praeter. Et si dicitur advolare castra, quidni etiam recte dicatur adigere ali-1, 7 Forumque vitat et superba civium Munera explicat potentiorum limina. quem iusiurandum? Serv. obsequia, quae pauperes divitibus loco munerum solvunt; sed sunt munera, quae potentium esse solent, magistratus, imperia, res pauperi ignotae. ducta terra serebat: Tam pauper erat, ut ne suum quidem agrum coleret.

Diores V,

509. Amycus cf. 1, 222. 297. Diversi ab hoc Amyco sunt, qui v, 373. IX, 672. X, 704 memorantur.

513 Talon, Tanaim, Onyten nomina nec satis Latina sunt, neque satis libris

con

Ac velut inmissi diversis partibus ignes

Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro;
Aut ubi decursu rapido de montibus altis

Dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt,
Quisque suum populatus iter: non segnius ambo
Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc
Fluctuat ira intus; rumpuntur nescia vinci
Pectora; nunc totis in volnera viribus itur.
Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem
Nomina, per regesque actum genus omne Latinos,
Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
Excutit, effunditque solo. Hunc lora et iuga subter-
Provolvere rotae; crebro super ungula pulsu
Incita nec domini memorum proculcat equorum.

Ille ruenti Hyllo animisque inmane frementi

Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet:
Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.

525

530

535

Dextera nec tua te, Graium fortissime, Cretheu,
Eripuit Turno; nec di texere Cupencum,
Aenea veniente, sui; dedit obvia ferro
Pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.
Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi
Oppetere, et late terram consternere tergo;
Occidis, Argivae quem non potuere phalanges
Sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles:
Hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida;

Similis est pauperis piscatoris descriptio
Ov. M. Ill, 584.

522. virgulta sonantia lauro: Sonant lauro, quae incensa valde crepitant; itaque ipsa virgulta laurea sun'. cf. Ov. F. I, 344 non exiguo laurus adusta sono. Plin. N. H. XV, 40 Laurus quidem manifesto abdicat ignes crepitu et quadam detestatione. Lucr. VI, 153 Nec res ulla magis, quam Phoebi Delphica laurus terribili sonitu flamma crepitante Ad rem X, 405.

crematur.

524 dant sonitum cf. ad II, 698.

540

545

nem legitur. Locos dant grammatici, ef, Kr. 534. 3. al.

536. aurala tempora, quum habeat galeam auratam cf. Vill, 684.

537. fixo est transfixo cf. ad X, 382. 538. dextera etc.:,,la comparat Aeneam Turno, ut eum superiorem esse significet. Nam quem Turnus interemit, fortitudo sua liberare non potuit: ei vero, quem occidit Aeneas, ne sua quidem numina prodesse potuerunt.“ S. — Graži dicuntur a poetis antiqui illi Graeci virtute praestantes, non Graeculi homines,

527. nescia vinci: Hor. C. 1, 6, 6 quales postea Romanis contemptui erant. Pelidae stomachum cedere nescii Nescius, qui nescit, facile potest infinitivum assumere. Cf. v. 152.

529. sonantem idem quod referentem cf. ad V, 564; cuius maiores idem nomen habuere.

530. Eius maiores omnes reges fuerunt apud Latinos; ita apud Albanos omnes Silvii dicti sunt.

532. Curru deiectus subter lora et equos incidit, a quibus conteritur; iunge: ungula incita nec memorum domini equorum crebro pulsu super proculcat.

534. nec domini i. e. vel non domini, ne domini quidem, ut vel apud Cicero

Cf. Horatii: praemia fortium Graiorum et Graeco iubeas trocho. Inde epicis poetis Graius est adamatum.

539. Cupencum: „Sane sciendum Copencum Sabinorum lingua sacerdotem vocari." S. Quod ad IV, 610 de hominum singulorum geniis dictum est, boc loco non posse firmari, satis apparet; nam si sacerdos est, eius dii sunt, querum est sacerdos; neque h. 1. negatur, deos Cupenci esse etiam aliorum, vel totius suae gentis.

541. Nec clipeus mortem moratus est. 543. oppetere cf. ad 1, 96.

546. mortis metae,,mors quae meta est et finis." S. cf. ad Vl, 177.