et passim rivis currentia vina repressit,
ut varias usus meditando extunderet artes
paulatim et sulcis frumenti quaereret herbam.
[ut silicis venis abstrusum excuderet ignem.]
tunc alnos primum fluvii sensere cavatas;
navita tum stellis numeros et nomina fecit
pleiadas, hyadas, claramque Lycaonis arcton;
tum laqueis captare feras et fallere visco
inventum et magnos canibus circumdare saltus;
atque alius latum funda iam verberat amnem
alta petens, pelagoque alius trahit umida lina;
tum ferri rigor atque argutae lammina serrae
(nam primi cuneis scindebant fissile lignum)
tum variae venere artes. labor omnia vicit

TESTIMONIA.

135

140

145

132 cf. de gen. nom. 80 Haupt. 133 sq. ‘ut... paulatim' Nonius 102, 15 134 Probi inst. I 9, 11 'et... herbam' Nonius 317, 13 135 Servius Aen. VI 7 136 Plotius 252 G. 137 sq. Servius in Aen. VI 64 137 navita t. s.' Probi inst. I 18, 3 'stellis . . . fecit' Macrobius comm. in somn. Scip. I 19, 18 Seneca n. q. VII 25, 3 138 Probus 35, 14 K. 139 sq. Seneca epist. 90, 11 'tum. inventum' Nonius 184, 15 139 laqueo c. f.' Seneca de vita beata 14, 3 140 'latos canibus c. s.' Seneca de vita beata 14, 3 141 Nonius 191, 30 144 Seneca epist. 90, 9 Servius Aen. VII 509 145 sq. labor... inprobus' Macrobius Sat. V 16, 7 Alcuinus 2122 P.

VARIA LECTIO.

132 bis in c

R

REPRAESSIT R 133 varios Nonius EXTVNDERET (R m.2 sup.) P: cf. ge. IV 315 extuderet y excuderet b1 ex

N

tuderet b2 artif y PAVLLATIM P

exulcis y

134 in suspicionem vocavi lecl. Verg. 4 γ et] ut malit Wagnerus 135 interpolatum esse iudicavi lect. Verg. 4 ut] et malit Wagnerus: cf. Aen. VI 7 136 FLVVII (I prius m. 2 add.) P fluuiif y fluuii primù c 137 NAVITAN M tum] nunc Servius in Aen. VI 64

Plyadaf c quae y M tunc c, Seneca

Seneca de vita beata

M

138 PLEIDAS P lycaoni.fblicaonif c ARCTOM M 139 TVNG laqueo Seneca de vita beata 140 magnos] latos

ni

cab: b canibus c. s. = ecl. X 57 141 tam y apud Servium. Cum antecehumida c 143 damina 71 primù c SCHINDEBANT R

142 alta petens pelagoque 'nonnulli' dentibus coniuncta alta petens in M 144 nam] sed Servius Aen. VII 509 ui.cit c

R

145 ALTES (corr. m. 2) P

inprobus et duris urgens in rebus egestas.
prima Ceres ferro mortalis vertere terram
instituit, cum iam glandes atque arbuta sacrae
deficerent silvae et victum Dodona negaret.
mox et frumentis labor additus, ut mala culmos
esset robigo, segnisque horreret in arvis
carduos intereunt segetes, subit aspera silva,
lappaeque tribolique, interque nitentia culta.
infelix lolium et steriles dominantur avenae.
quod nisi et adsiduis herbam insectabere rastris,
et sonitu terrebis aves, et ruris opaci
falce premes umbras, votisque vocaveris imbrem,
heu magnum alterius frustra spectabis acervom,
concussaque famem in silvis solabere quercu.

Dicendum et, quae sint duris agrestibus arma,

TESTIMONIA.

tius p. 263 G. nom 75. Haupt. XVII 9, 106

150

155

160

148 sq. 'cum...negaret' Probus 36, 3 K. 150 sq. 'mox... robigo' Servins Aen. VIII 181 150 'mox... additus' Diomedes p. 315 P. Marius Plo'mox et f.' Marius Plotius p. 256 G. 'mala c.' de gen. 154 Appuleius Flor. II 11 'infelix lolium' Isidorus orig. 'infelix dictum est a Vergilio lolium' Plinius nat. hist. 156 sq. 'et ruris... umbram' Nonius 365, 17 Servius ecl. X 76 158 Nonius 402, 12 Asper 1i1, 8 Seneca de benef. VII 5, 2 160 Probus 81, 1 Servius in Aen. I 119 Priscianus 1218 P. 'duris a. a.' Terentianus Maurus 1032

XXII 25, 77

VARIA LECTIO.

aege

146 IMPROBVS MRb SVRGENS P SVRGENS M urg.ens b ftaf bicl 147 mortalef be 148 ARBVSTA R 149 NEGARENT R

= III 385

bolib tribuli c INTER" om. QVE (q; m.2 vel 3 sup.) R

BE

tri

155 ASSI

DVIS Rbc TERRAM R, in ras. c, Servius INSECTARE (BE col. rubro M raftiy rutris Schraderus 156 terraebif y 157 PRAEMES R

VMBRAS Pbc, Philargyrus VMBRAM MRy, Nonius, Servii p

B

uocaue

158 SPECTAVIS M expectabifb ACERVOM (0 m. 2 corr. in V) P ACER159 SOLAVERE R QVAERCV M

rif b1 uocaberif 62 uocaberif c
frustra magnum alterius Seneca
BVM RACERVVM Myb acerum c
160 dicendum duris quae sint Priscianus

quis sine nec potuere seri nec surgere messes:
vomis et inflexi primum grave robur aratri
tardaque Eleusinae matris volventia plaustra
tribulaque traheaeque et iniquo pondere rastri;

virgea praeterea Celei vilisque supellex,
arbuteae crates et mustica vannus lacchi.

165

omnia quae multo ante memor provissa repones,

si te digna manet divini gloria ruris.
continuo in silvis magna vi flexa domatur

in burim et curvi formam accipit ulmus aratri.
huic a stirpe pedes temo protentus in octo,
binae aures, duplici aptantur dentalia dorso,
stivaque, quae currus a tergo torqueat imos.
caeditur et tilia ante iugo levis altaque fagus,

170

174

173

TESTIMONIA.

161 Nonius 397, 9 'Eleusinae . . . plaustra' vius in Aen. I 234 Ter. Andr. I 1, 9

166

162 Nonius 314, 8 Servius Aen. X 362 164 Nonius 228, 30

163 Probus 36, 10 K. 'volventia plaustra' Ser'et... rastri' Donatus in nunc mystica vallus' de gen. nom. 103 Haupt. 169 sq. Priscianus 757P. A. Mai thes. nov. 'continuo... burim' Nonius 80, 20 171 172 'duplici... dorso' Servius ge. III 87 Aen. I 655 173 'caeditur. . . levis' Nonius 271, 28 'caeditur. . . iugo' de orthogr. 2780 P.

167 Priscianus 1001 lat. (auct. class. VIII) 69 Priscianus 961

VARIA LECTIO.

161 potueri y poture b

γ

MESSIS P 164 TRIBVLAQ (super Q li

A

tera rubra erasa) M TRAHEQ M traheque ye traheaeque testatur Servius tribulaeque trahaeque Nonius, tribulae feminino' testans (sublimaequae trahequae Leid.) 165 CAELEI My 166 gratefy ET MVSTICA RET MYSTICA MPyb et mistica e nunc mystica de gen. nom. VALLVS R, de gen. nom. 'vannus...legimus tamen et vallus, secundum Varroquod idem nihilominus significat'. Servius 167 PROVISSA P PROVISA MRybc 168 dium 71 169 domatur (a e corr.)b

nem ...

A

posuit Schraderus 174 stivae quae Martinus quae] QVE (A m. 2

sup.) P quae suprascr. b

R

CVRRVS MRybc, Servius CVRGVS (C corr.

m. 2 ex I vel T, R m. 2 sup.) P cursus Wagnerus ex Paris. 2. 3 auctore

i

viro docto apud Martinum 173 talia γ

et suspensa focis explorat robora fumus.

Possum multa tibi veterum praecepta referre,
ni refugis tenuisque piget cognoscere curas.
area cum primis ingenti aequanda cylindro
et vertenda manu et creta solidanda tenaci,
ne subeant herbae neu pulvere victa fatiscat,
tum variae inludant pestes: saepe exiguus mus
sub terris posuitque domos atque horrea fecit,
aut oculis capti fodere cubilia talpae,
inventusque cavis bufo et quae plurima terrae
monstra ferunt, populatque ingentem farris acervom
curculio atque inopi metuens formica senectae.
contemplator item, cum se nux plurima silvis

175

180

185

TESTIMONIA.

175 Nonius 294, 26 176 sq. Seneca epist. 124 177 Nonius 275, 26. 411, 30 178 sq. ‘aream in messem creta praeparare, Catonis sententia amurea temperatam, Vergili operosius.' Plinius nat. hist. XVIII 29, 71

'area.. manu' Isidorus orig. XX 14, 9 178 Charisius 240 180 Nonius 403, 31 'ne s. h.' Agroetius 2271 P. 181 saepe e. m.' Quintilianus VIII 3, 20 183 de gen. nom. 102 Haupt. Nonius 249, 23 Priscianus 642 P. Arusianus p. 243 L. 'oculis capti talpae' Quintilianus IX 3, 6 'oculis... talpae' Charisius 241 184 A. Mai thes. nov. lat. 80 185 sq. populatque... curculio' Nonius 471, 16 Servius in Aen. I 527 185 populatque I 4 Cledonius 1916 P. Cruq. Hor. serm. I 1, 33 tor i. c.' Probi inst. I 8, 187 sq. ‘cum ... florem' Servius ge. III 52

acervum' Pompeius p. 308 L. Servius in Aen. 186 'atque... senectae' Nonius 30, 33 comm.

187 Marius Plotius p. 262 G. 'contempla2 'cum se n. p.' Servius in Aen. I 419 Isidorus orig. XVII 7, 23 Arusianus 235 L.

VARIA LECTIO. E

175 EXPLORAT (Esuprascr. col. rubro) M 173 et 175 fortasse secundis curis a poeta in margine adiecti. 176 referrae y 178 primue CYLINDRO MRybc, Charisius, Isidorus CYLINDRO EST, sed EST m.2 ut vid.add., P

S

179 tenace bi 180 FATIGAT (S m. 2 sup., G m, 2 corr. in C P 181

INLVDANT (V m. 2 sup.) P INLVDANT M inludunt (u post. in ras.) b in

induet in florem et ramos curvabit olentis.
si superant fetus, pariter frumenta sequentur,
magnaque cum magno veniet tritura calore;
at si luxuria foliorum exuberat umbra,
nequiquam pinguis palea teret area culmos.
semina vidi equidem multos medicare serentes,
et nitro prius et nigra perfundere amurca,
grandior ut fetus siliquis fallacibus esset,
et quamvis igni exiguo properata maderent.
vidi lecta diu et multo spectata labore
degenerare tamen, ni vis humana quodannis
maxima quaeque manu legeret. sic omnia fatis
in peius ruere ac retro sublapsa referri,

190

195

200

TESTIMONIA.

189 Nonius 388, 28

'pariter f. s.' 193 Pris

188 Iulius Rufinianus 255 R. Charisius 191 schol. Veron. 95, 31 K. 191 Nonius 310, 3 cianus 792. 797. 1162 P. 194 A. Mai thes. nov. lat. 36 'Vergilius nitro et amurca perfundi iubet fabam. sic etiam grandescere promittit.' Plinius nat. hist. XVIII 17, 45 195 sq. Columella de r. r. II 10, 11 196 Priscianus 766 P. 197-200 Columella de r. r. II 9, 12 III 10, 18 198 Probi inst. I 4, 15 199 -203 'sic omnia . . . amni' Gellius X 29

VARIA LECTIO.

188 INDVET MPRb, Servius et Philargyrus induit y, Arusiani, Rufiniani et excepto Gud. 2 Isidori exempl. et suprascr. b ramof (a et o ex corr.) y CVRVAVIT Mы1, Rufinianus

R

FVMENTA (Rm.2 sup.) P

OLENTES MPc

191 AD R LVXVRIAE

FILIORVM R 192 NEQVICQVAM M PINGVES (E quidam legunt pingues paleae.

m. 2 corr. ex I ut vid.) P pinguef e

sed verior lectio: pingues palea' Philargyrus pinguis palea Servius

TERET (E alt. m. 2 corr. ex P) P TERIT RV

T

MVLOS (T m.2sup.) P

193 sq. in rasura b 193 ferentis y 194 profundere 71

AMVRCA

PRb, thes. nov. lat. AMVRGA My amurca per c scribitur et per g pro

195 laetior Columella 196 SIGNI R IGNIS M aderent b 197 vidi ego lecta Columellae II 9, 12

MVLTOS SPECTATA R mulûr

pectata (i eras.) y

198 V IS Mui y menf Columellae Reg. QVOT

multo expectata b
ANNIS MPbe quoannif y
... referri Aen. Il 169