Pascitur; et medium freti pietate per ignem
Cultores multa premimus vestigia pruna;
Da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,
Omnipotens. non exuvias, pulsaeve tropaeum
Virginis, aut spolia ulla peto. mihi cetera laudem
Facta ferent. haec dira meo dum volnere pestis
Pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbis,
Audiit, et voti Phoebus succedere partem
Mente dedit partem volucris dispersit in auras,
Sterneret ut subita turbatam morte Camillam,
Adnuit oranti: reducem ut patria alta videret,
Non dedit; inque Notos vocem vertere procellae.
Ergo, ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,
Convertere animos acris, oculosque tulere

Cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa neque auras,
Nec sonitus memor, aut venientis ab aethere teli;
Hasta sub exsertam donec perlata papillam
Hacsit, virgincumque alte bibit acta cruorem.
Concurrunt trepidae comites, dominamque ruentem
Suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns
Laetitia mixtoque metu: nec jam amplius hastae
Credere, nec telis accurrere virginis audet.

Ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,
Continuo in montis sese avius abdidit altos,
Occiso pastore, lupus, magnove juvenco,
Conscius audacis facti, caudamque remulcens
Subjecit pavitantem utero, silvasque petivit ;
Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns,
Contentusque fuga mediis se inmiscuit armis.
Illa manu moriens telum trahit: ossa sed inter
Ferreus ad costas alto stat volnere mucro.
Labitur exsanguis labuntur frigida leto

:

Lumina purpureus quondam color ora reliquit.

Tum sic exspirans Accam, ex aequalibus unam,
Adloquitur; fida ante alias quae sola Camillae,
Quicum partiri curas; atque haec ita fatur:

Hactenus, Acca soror, potui: nunc volnus acerbum
Conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.
Effuge, et haec Turno mandata novissima perfer:
Succedat pugnae; Troianos arceat urbi.

Jamque vale. simul his dictis linquebat habenas,
Ad terram non sponte fluens. tum frigida toto
Paullatim exsolvit se corpore, lentaque colla
Et captum leto posuit caput, arma relinquens :
Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
Tum vero inmensus surgens ferit aurea clamor
Sidera dejecta crudescit pugna Camilla :
Incurrunt densi simul omnis copia Teucrûm,
Tyrrhenique duces, Euandrique Arcades alae.

At Triviae custos jam dudum in montibus Opis
Alta sedet summis, spectatque interrita pugnas:
Utque procul medio juvenum in clamore furentum
Prospexit tristi multatam morte Camillam ;
Ingemuitque, deditque has imo pectore voces:
Heu nimium, virgo, nimium crudele luisti
Supplicium, Teucros conata lacessere bello!
Nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam
Profuit, aut nostras humero gestasse pharetras:
Non tamen indecorem tua te regina reliquit
Extrema jam in morte: neque hoc sine nomine letum
Per gentis erit; aut famam patieris inultae.
Nam quicumque tuum violavit volnere corpus,
Morte luet merita. fuit ingens monte sub alto
Regis Dercenni terreno ex aggere bustum
Antiqui Laurentis, opacaque ilice tectum :
Hic dea se primum rapido pulcherrima nisu

1

Sistit, et Arruntem tumulo speculatur ab alto.
Ut vidit fulgentem armis, ac vana tumentem;
Cur, inquit, diversus abis ? huc dirige gressum,
Huc periture veni: capias ut digna Camillae
Praemia, tuque etiam telis moriere Dianae,
Dixit, et aurata volucrem Threïssa sagittam
Depromsit pharetra, cornuque infensa tetendit,
Et duxit lange, donec curvata coirent

Inter se capita, et manibus jam tangeret aequis,
Laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam.
Extemplo teli stridorem aurasque sonantes
Audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum,
Illum exspirantem socii atque extrema gementem
Obliti ignoto camporum in pulvere linquunt:
Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.

Prima fugit, domina amissa, levis ala Camillae :
Turbati fugiunt Rutuli: fugit acer Atinas;
Disjectique duces desolatique manipli

Tuta petunt, et equis aversi ad moenia tendunt.
Nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis
Sustentare valet telis, aut sistere contra :

Sed laxos referunt humeris languentibus arcus:
Quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum.
Volvitur ad muros caligine turbidus atra

Pulvis, et e speculis percussae pectora matres
Femineum clamorem ad coeli sidera tollunt.
Qui cursu portas primi inrupere patentis,
Hos inimica super mixto premit agmine turba :
Nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,
Moenibus in patriis, atque inter tuta domorum
Confixi exspirant animas. pars claudere portas ;
Nec sociis aperire viam, nec moenibus audent
Adcipere orantis : ariturque miserrima caedes

2

Defendentum armis aditus, inque arma ruentum.
Exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum
Pars in praecipites fossas, urgente ruina,
Volvitur inmissis pars caęca et concita frenis
Arietat in portas, et duros objice postis.
Ipsae de muris summo certamine matres,
Monstrat amor verus patriae, [ut videre Camillam,]
Tela manu trepidae jaciunt ; ac robore duro
Stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis
Praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent.
Interea Turnum in silvis saevissimus inplet
Nuntius, et juveni ingentem fert Acca tumultum ;
Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam :
Ingruere infensos hostis, et Marte secundo
Omnia conripuisse : metum jam ad moenia ferri,
Ille furens, et saeva Jovis sic, numina poscunt,
Deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
Vix e conspectu exierat, campumque tenebat,
Quom pater Aeneas, saltus ingressus apertos,
Exsuperatque jugum, silvaque evadit opaca.
Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
Agmine; nec longis inter se passibus absunt:
At simul Aeneas fumantis pulvere campos
Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit;
Et saevom Aenean adgnovit Turnus in armis,
Adventumque pedum, flatusque audivit equorum.
Continuoque ineant pugnas, et proelia tentent,
Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Ibero
Tinguat equos, noctemque die labente reducat.
Considunt castris ante urbem, et moenia vallant.

LIBER DUODECIMUS.

TURNUS ut infractos adverso Marte Latinos
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis; ultro inplacabilis ardet,
Adtollitque animos. Poenorum qualis in arvis,
Saucius ille gravi venantum volnere pectus,
Tum demum movet arma leo, gaudetque comantis
Excutiens cervice toros, fixumque latronis
Inpavidus frangit telum, et fremit ore cruento:
Haud secus adcenso gliscit violentia Turno.
Tum sic adfatur regem, atque ita turbidus infit:
Nulla mora in Turno nihil est quod dicta retractent
Ignavi Aeneadae, nec, quae pepigere, recusent:
Congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.
Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,
Desertorem Asiae, (sedeant spectentque Latini)
Et solus ferro crimen commune refellam :
Aut habeat victos; cedat Lavinia conjunx.
Olli sedato respondit corde Latinus:

O praestans animi juvenis, quantum ipse feroci
Virtute exsuperas, tanto me inpensius aequom est
Consulere, atque omnis metuentem expendere casus.
Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
Multa manu; nec non aurumque, animusque Latino esi.
Sunt aliae innuptae Latio, et Laurentibus agris;
Nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu
Sublatis aperire dolis: animo hoc simul hauri.
Me natam nulli veterum sociare procorum

Fas crat, idque omnes divique hominesque canebant.