fruticeta significari, docent v. 2. et 14 sqq. 41. Quid facerem? „Necessario mihi Romam proficiscendum erat, nulla Amaryllidis querelarum ratione habita, quum alibi neque libertatem consequi, neque tam praesentes deos experiri possem." H. Formula excusandi Quid facerem? (was sollte ich thun? was blieb mir Anderes übrig?) redit Ecl. VII, 14. Sic Geo. IV, 504. quid faceret? Aen. IX, 399. Ovid. Met. I, 617. II, 187. III, 204 et saepius Quid faciat? Cf. Wunderl. ad Tibull. I, 6, 39. Matth. ad Cic. pro Sext. 19, 43. alii. servitio exire, i. e. liberari; ut Cic. Phil. XI, 6, 13. aere alieno exire. Lucil. apud Non. IV. n. 164. ex aerumna exire. Paul. in Dig. XXXVII, 4, 62. avi potestate exire et similia. 42. praesentes, i. e. qui praesto sunt auxilio, qui efficacissimum afferunt auxilium ideoque propitii, faventes. Sic Geo. I, 10. vos, agrestium praesentia numina, Fauni. Cic. Tusc. I, 12, 28. Hercules tantus et tam praesens habetur Deus. Virg. Aen. IX, 404. Tu, Dea, tu praesens nostro succurre labori. Ovid. Met. VII, 177. modo Diva triformis Adiuvet, et praesens ingentibus adnuat ausis. Conf. Kühner. ad Cic 1. 1. Mitscherlich. ad Hor. Od. I, 35, 2. Beneck. ad Cic. Cat. II, 9, 19. Kritz. ad Sall. Cat. 51, 19. alii, et quae adnotavimus ad Geo. II, 127. 42. alibi etiam ad v. 41. pertinere, vix est quod mo43. iuvenem. Cf. quae v. 6. adscripsimus. Eundem Octavianum, qui, illo tempore XXIII annos natus erat, iuvenem appellatum videmus Geo. I, 500. Hor. Sat. II, 5, 62. Od. I, 2, 41. Cf. Wernsd. ad Poët. lat. min. II, p. 312. et. Obbar. ad Hor. Ep. Vol. II. p. 19. 44. bis senos dies, i. e. singulis mensibus. De qua ratione numerum circumscribendi vid. quae ad Aen. I, 71. adnotavimus. fumant pro fumabunt positum censet

neam.

-

45

H., male; quum vere iam fument, scil. ab eo tempore, quo Tityrus, ab Octaviano benigne auditus, Roma reversus erat, ut menstrua illa sacra iam bis vel ter institui potuerint, vel potius vere instituta debeant cogitari.,,Nam Tityrus mense Iulio aut Sextili ineunte Romam abierat; quod iniecta v. 39. mitium pomorum commemoratio indicat. Atqui hoc colloquium Octobri exeunte subitum fingitur; vid. not. ad v. 82.--- Colit autem Tityrus Octavianum ut Larem domesticum [cui menstrua sacra fieri solebant]. Hor. Od. IV, 5, 34 et Laribus tuum miscet numen. Hinc ei bis senos dies fumant altaria, non continuos quidem, sed singulis mensibus, Kalendis quidem, aut Nonis, aut Idibus. Cato R. R. c. 143, 2. Kalendis, Idibus, Nonis, festus dies quum erit, coronam in focum indat; per eosdem dies Lari familiari pro copia supplicet." Sp. 45. primus Voss. explicat per princeps; longe melius vero Wagn. Quaest. Virg. XXVIII. 5. per demum, tandem, ut haec prodeat sententia: Hic, spe prope omni iam abiecta, ille primus, i. e. tandem, propitio responso me ista liberavit; monetque, primum pro demum legi etiam Aen. II, 375. et VII, 118., et primum tandem coniungi Aen. III, 205. Quod autem praeterea addit Vir doct., primum pro principe Singu lari numero non dici, nisi adiecto aliquo vocabulo vel omni oratione ita comparata, ut inde appareat, quae sit vis eius vocis (v. c. primus gentis suae), id haud temere in dubium vocat Hildebrand. in Iahnii Novis Annall. XXVI. p. 155. coll. locis Ter. Eun. I, 2, 10. aut quia sum apud te primus, et Lamprid. Sev. 28. Palaestes primus fuit. 46. submittite tauros. Submittere secundum H. significat alere ad supplendum gregem, (zur Zucht halten) quo sensu utique apud scriptores rei rusticae haud raro legitur.

cura

(Praeter locos ipsius Virgilii ab H. collatos, Geo. III, 73. et 159., vid. Varr. R. R. II, 2. Colum. III, 10 etc.) Quod tamen si Virg. voluisset, scripsisset potius vitulos vel iuvencos; nam tauri iam adulti non submittuntur. (Cf Geo. III, 259.) Wagn. cum Servio explicat: tauros submittite iugo ad arandum; ut duo illa hic commemorentur, quibus res rustica maxime contineatur, res pecuaria et agricultura. At, quum ne in poëtae quidem ullo loco vocem iugo vel aratro ita omissam invenerim (nam locus ab ipso Wagn. allatus, Rutil. Itin. I, 142. Submittant trepidi perfida colla Getae, quum colla adiiciatur, alius est generis) et in hac tota Ecloga nusquam agriculturae, sed solius rei pecuariae mentionem factam viderim, (cf. etiam v. 48 sq.) potius cum Iahnio cogito de tauris vaccarum gregi ad admissuram submissis, de qua re submittere proprie dicitur. Cf. Geo. III, 73. 159. et Varr. de R. R. II, 3. mares submittere ad admissuram et ibid. In nutricatu haedi trimestres submittuntur et in grege incipiunt esse. [Video etiam Wagnerum in edit. minore sententia mutata vocem nobiscum sic interpretantem: ,,alere ad supplendum propagandumque gregem."] Ceterum, ut Octavianus tamquam deus cogitetur, ita eius responsum oraculi quodam habitu vestiri, bene animadvertit Voss. 47. tua rura manebunt, tibi restituta tua erunt, ut antea fuerunt. Tua igitur cum accentu efferendum, ut infra Ecl. IX, 4. Haec mea sunt: veteres migrate coloni! Cf. etiam Ecl. III, 23. Wagn. memor est formulae in iudiciis sollemnis: meum est, coll. Brisson. de Form. 1. V. §. 19. Quisque autem videt, etiam hic heri et servi personas confundi, quum non Tityri, sed heri (Virgilii) sint rura et greges. Conf. supra ad v. 6. 48. Et, i. e. et quidem. Wagn. Qu. Virg. XXXV. p. 562. interpositum pastoris iudicium bene comparat cum iis locis, ubi copula parenthesin aliquam incipit, qua de re cf. adnott. ad Eccl. IX, 11.

quamvis--iunco H. capit de aliorum agris, qui, neglecta ex longa calamitate cultura, saxosi et palustres sint, quibusque opponantur Tityri (i. e. Virgilii) pascua intacta ideoque satis bona et tolerabilia. Rectius W. et Sp. cum Vossio de ipsius Virgilii agris ea intelligunt partim ad radices montium saxosorum et silva tectorum, partim ad ripam Mincii fluvii sitis, qui exundans et stagnans quaedam paludosa fecerat. Spohn. haec addit:,,Sed attenuantur opes artificiose per vicinum Meliboeum, 1) ut adsit fides, absit invidia; 2) ut Virgilius paucis contentus videatur; 3) ut militi non larga possessio, sed tenuis et macer agellus ereptus videatur." lapis nudus, ut supra v. 15. nuda silex, gramine, frumentis non obsitus. Sic Liv. XXI, 37, 4, nuda cacumina (montis). limoso--iunco, qui in solo limoso nasci solet. Sic limosa radix apud Plin. H. N. XXVII, 5, 17.— 50. Sensus est: Tu hic securus vivens in agris tuis non senties incommoda illa, quae me nunc premunt ex patriis sedibus expulsum. Tui greges non, ut mei, ex alio in alium locum depulsi, cogentur extra consuetos fines vagari et pabulis insuetis noxiisque vesci, neque ex vicinia gregum morbis contagiosis vexatorum detrimenti quid capient. graves, languidas, aegras e partu. Sp. comparat Hor. Epod. 2, 57, gravi malvae salubres corpori et Cic. ad Sen. post red. 6, 13. graves oculi (hominis, qui nondum edormivit crapulam); quibus locis adde: Geo. III, 95. morbo gravis. Aen. IV, 688. graves oculi. Lucr. III, 1079. abit in somnum gravis. Liv. XXI, 48, 4. gravis vulnere. Val. Fl. VI, 65. gravior de vulnere etc. tentabunt, i. e. vexabunt, nocebunt. Proprie de morbis dicitur ut h. 1. (cf. Geo. III, 441. Cic. Tusc. IV, 14. in Suet. Aug. 81 etc. Burm. ad Samonic. c. 2. Heindf. ad Hor. Sat. I, 1, 80.), interdum etiam de vino, quod vires debilitat (cf. Geo. II, 93. Plin. H. N. XXIII, 1, 20.). Ceterum Wagn. Vol. V. et in edit. minore ex

Cod. Med. auctoritate scripsit temptabunt. Cf. eius Orthogr. Vergil. Vol. V. p. 475., ubi laudantur Bottar. ad Geo. I, 207. p. 193. et Bentl. ad Ter. Phorm. III, 3, 19. — fetae Spohnio sunt gravidae, in utero habentes, ut Ecl. III, 83. Dulce lenta salix feto pecori et alibi; mihi vero modo enixae; nam Meliboeus, quem hic Tityri capellas suis opponere patet, imprimis respicere videtur capram illam modo enixam et e partu aegrotantem, quam v. 13. commemoravit. Sic autem Aen. III, 630. lupa feta. Hor. Od. III, 27, 4. feta vulpes. Ovid. Met. XIII, 803. ursa feta. Plin. H. N. VIII, 19. leaena feta etc. Cf. etiam adnott. ad Aen. II, 238. Fetus autem (ab antiquo feo, qów), non foetus scribendum esse, docent Voss. ad h. 1. Weber. in Exercitt. stili Lat. p. 114. Kritz. ad Sall. Cat. 53, 5. et Schneid. Gr. Lat. I, 1. p. 79. 52 flumina nota aut de Mincio et Pado, aut de rivis campestribus intelligunt, quam alteram opinionem Voss. probare studet coll. Ecl. V, 84. et Geo. IV, 54.; Wagn. vero, quum meminerit, Alumina apud Virgilium aliquoties de uno flumine dici (Aen. VII, 138. XI, 659. XII, 331.), hic quoque de uno Mincio sermonem esse suspicatur, et Praepos. inter ad arbores iuxta flumen positas relata, locum admodum artificiose sic interpretatur: inter arbores ad flumen. Mihi nulla prorsus difficultas videtur inesse. Flumina enim et fontes simpliciter depingunt amoenam regionem fluminibus (sive Mincio et Pado, sive uno Mincio) rivisque concisam ideoque nec fontibus destitutam, et commemorantur, quia de frigore sermo est, aquae autem vicinae coeli ardorem mitigant. Sensus igitur: prostratus in silva vel fruticeto, inter flumina, rivos, fontes sito, auram frigidam captabis. nota, ad quae venire Tityrus et gregem compellere solebat. Vere enim Wagn. adnotat, consuetudinis frequentisque usus atque inde ortae caritatis notionem sustineri hoc vocabulo, ut

50

53.

Aen. II, 256. III, 657. V, 500. Geo. I, 363. Praeterea Homericum illud 9, Aen. II, 401. VI, 689. et Eleg. ad Messal. p. 22. conferri iubet. frigus opacum, frigus loci opaci, nemoris umbrosi. Cf. Ecl. II, 8. et Colum. VI, 22. Opacissima nemorum pascua. Similiter Stat. Silv. III, 5, 17. opaca quies, h. e. quies vitae umbratilis, et Silius I, 395. Felix, heu! nemorum, et vitae laudandus opacae, i. e. felix praedicandus ob vitam in umbrosis nemoribus actam. captabis. Sic Ecl. II, 8. pecudes umbras et frigora captant. 54. Locus difficillimus, in quo praeter Virgilii editores etiam alii viri docti quam maxime haeserunt (cf. Schirach. Clav. Virg. p. 574. de Bosch. ad Anthol. Gr. T. IV. p. 199. Markland. ad Stat. Silv. I, 3, 43. Doering. in Progr. supra ad v. 13. laud. p. 3. et Lachmann ad Prop. IV, 2, 29.). Ne ad coniecturas confugiamus, quum omnium Codd. et Prisciani XVIII, 193, consensus interdicere videatur, mihi etiamnum inter varia pericula hunc locum expediendi Wagneri ratio maxime probatur, ex qua loci sententia haec est: Hinc, a vicino limite, saepes, quae semper Hyblaeis apibus florem salicti depasta (est), saepe tibi levi (apum) susurro suadebit somnum inire; etsi non nego, in mira verborum traiectione, quam nec gratam nec simpliciori pastorum sermoni aptam cum Wagn. possum agnoscere, (quae tamen non prorsus abhorret a Virgiliano dicendi genere: cf. Ecl. IX, 3. Geo. II, 227. Aen. VIII, 168.) semper aliquid residere, quod offendere debeat. Coniungo igitur primum verba Hinc ab limite; qui usus Adverbiis loci accuratiorem explicationem per appositionem quandam addendi (de quo vide quos Dissen. laudat ad Tibull. I, 10, 37.) prorsus est Virgilianus. Cf. Eel. III, 12. Aen. II, 18. III, 616. VI, 305. VII, 209. XII, 273. Sic autem verba coniungenda esse, non, (quemadmodum Wund., Spohn. et in priore

vicino

certe edit. Iahn. censuerunt) vicino ab limite saepes (i. e. qua parte limes est, agrum vicinum a tuo disterminans), quod eodem modo dictum putant, quo v. 8. nostris ab ovilibus agnus, Geo. III, 2. pastor ab Amphryso et similia, iam docet parallelismus membrorum: Hinc vicino ab limite et Hinc alta sub rupe. Porro quae semper saepes depasta per attractionem positum pro saepes, quae semper depasta (est); ellipsis autem Verbi auxiliaris in sententiis relativis haud inusitata Virgilio (vid. Ecl. II, 23. VIII, 24. Geo. IV, 89. et Aen. IX, 675., ubi tertia, Aen. I, 234 sqq. V, 192. et 687., ubi altera, Aen. Prooem. v. 1. Ille ego cet., ubi prima Persona Verbi auxiliaris supplenda est, et cf. Heind. ad Hor. Sat. I, 2, 42. Both. ad Hor. Sat. II, 8, 2. Herz. ad Sall. Iug. 71, 1. et Obbar. ad Hor. Ep. I. p. 350.) Iam quae depasta est significant: quae depasci solet (cf. adnott. ad Geo. I, 49.) et accuratius definiuntur adiecto Adv. semper, i. e. quoties recentes flores proveniunt; nam semper haud raro valet: quoties tempus aliquod certum vel occasio aliqua redit. (Cf. Ecl. III, 62. VII, 50. Aen. V, 49.) Quare non opus esse videtur coniecturis Doeringii 1. 1. (quae superat, i. e. „,quae tua manet"), Burmanni (quae serpit), et Hildebrandi in Iahn. Novis Annal. XXVI. p. 162. (quae serpet). saepes florem depasta per notissimam illam constructionem cum Accusativo, quem vocant, remotioris Obiecti dictum (pro: cui depasti sunt flores), cuius exempla collecta vide a Ruddim. Inst. Gramm. II. p. 63. Ramsh. Gramm. §. 132. 4. p. 392. Heind. ad Hor. Sat. 1, 6, 74. Schmidt. de Infin. p. 45. Boettich. Lex. Tac. p. 19. 5, aliis. Ex Virgilio huc pertinent inter alia Ecl. II, 3. (ubi vid. adnott.) III, 106. IX, 3. Geo. II, 131. III, 383. IV, 99. 338. Aen. I, 658. VI, 495. IX, 582. 678. X, 283. 324. 869 etc. salicti, quod secundum vulgarem rationem e voc. saepes pendere debebat, poëtice iunctum est voc. flores. Longe enim elegantius est: saepes, unde apes de

susurrat.

--

55

pascunt flores salicti, quam tritum illud et vulgare: saepes, ex virgis saligneis contexta, unde apes flores de→ pascunt. Hyblaeis epith. ornans, ab Hybla, Siciliae monte, apibus ob thymum maxime frequentato, ductum. Cf. Ovid. A. Am. III, 150. id Trist. V, 13, 22. Sil. XIV, 199. sqq. Martial. VII, 87, 8. Plin. H. N. XI, 13.; unde mella Hyblaea apud Martial. XI, 43, 3. Solet autem eiusmodi epithetis plerumque praestantia rei significari. Cf. Ecl. X, 59. Geo. I, 228. III, 343. Aen. VII, 816. XI, 773. salicti. Cf. Geo. II, 434 sqq. salices -- aut pastoribus umbras Sufficiunt saepemque satis et pabula melli. Ceterum hunc versum imitatus est Auson. Ep. XXV, 12. Hyblaeis apibus saepes depasta 56. somnum suadebit inire. Saepes, cui tribuitur a poëta, quod in soluta oratione apibus earumque susurro tribuendum erat, ad somnum te invitabit. Similes locos legimus apud Hor. Epod. II, 27. Ovid. Met. XI, 604. Stat. Silv. I, 3. 42. Cf. etiam Aen. II, 9. Iahn. etiam de susurro, quem ventus in saepe suscitet, cogitari posse suspicatur. 57. sub rupe, non in rupe, ut Burm. explicat, sed ad radicem montium saxosorum alte surgentium. frondator, qui vites amputat et vitium folia stringit, decerpit. Cf. Geo. II, 365. 400. 407. 410. Ecl. II, 79. IX, 60. Voss. de arbustorum frondatione, mense Augusto facta, coll. Geo. II, 400., hunc locum accepit. Et tum gemere palumbos incubantes Plin. XVIII, 28. refert." W. Recte autem Spohn. adnotat, ex eo, quod hic oblectamenta aestivi temporis et Augusti quidem mensis commemorentur, non sequi, hanc Eclogam eodem mense esse conscriptam. - ad auras ita dictum, ut Aen. VI, 561. qui tantus plangor ad auras, et Ovid. Met. X, 11. Quam satis ad superas postquam Rhodopeius auras Deflevit vates. Wagn. Qu. Virg. X, 1. p. 417., ubi de discrimine inter voces ad auras et in auras agit, coll. locis Geo. I, 408. II, 363. Aen. II, 699. 759. IV, 445. 665. V, 427. 861. VI, 128. 719..

-

VII, 466. etc., ostendere stadet, ad auras surgere, ferri etc. dici de rebus, quae ita a terra se elevent, ut terram adhuc contingant, aut non nimis a terra assurgant; quod sane ex parte verum est. Scilicet quum auras non statim supra terrae superficiem, sed in altioribus regionibus quaerere soleamus, quae ad auras, i. e. versus auras, feruntur, non tam alte assurgere dicuntur, quam quae in auras feruntur, i. e. in ipsas auras penetrant. Quare ut 11. 11. recte dicitur ad auras; ita non minus recte Geo. III, 109. Aen. IV, 176. et alibi in auras. 58. Nec tamen interea. Wagn. comparat eos Virgilii locos, ubi Nec minus interea, formula transitioni inserviens, legitur: Aen. I, 633. VI, 212. VII, 572.; quae autem praeterea affert formulae nec minus exempla, huc certe non pertinent. tua cura, deliciae tuae. palumbes (palumbus et palumba), a graeco nɛheiάs, columba silvestris, die Holztaube. Cf. Cato R. R. 90. Colum. VIII, 8. Plin. X, 35,

52.

cessabit. Ubi duo Nomina eidem Verbo temporis iunguntur, hoc proximi Nominis numerum plerumque sequitur, ut Geo. I, 484. IV, 30. Aen. I, 16. III, 274 sqq. VI, 181 sqq. IX, 706 sqq.; idque vel tum fieri, quum metrum etiam Pluralem admittat, ut Aen. I, 574. II, 597. III, 270. 552. IX, 254 etc., docet Wagn. Qu. Virg. VIII. p. 401. Cf. etiam Hauthal. ad Pers. p. 139 sqq. et de pedestrium scriptorum usu Ramsh. Gr. §. 93. 2. p. 278. Billroth. §. 137. 2. p. 196. 59. gemere vox propria de avibus rauca et obtusa voce praeditis, imprimis de palumbibus et turturibus (cf. Plin. H. N. X, 35. cantus omnibus (columbis) similis atque idem, trino conficitur versu praeterque in clausula gemitu), interdum etiam de noctuis (cf. Prop. IV, 3, 59. Sive in finitimo gemuit stans noctua tigno et Apulei. Flor. p. 46. gemulus bubo.) Similiter apud Hor. Epod. 2, 26. queri et apud Graecos

--

60

aërius

60.

perpetuum rerum in auras surgentium, arborum potissimum, montium et arcium celsarum epitheton. Cf. Burm. ad Anthol. Lat. p. 100. Heins. ad Aen. VIII, 221. Barth. ad Stat. Theb. VIII, 408. Huschk. ad Tib. I, 7, 15. et adnott. ad Ecl. III, 69. Sic Aen. III, 680. aëria quercus legitur. turtur avis domestica, in villis nutriri solita. Cf. Varr. R. R. III, 8. Colum. VIII, 9. Pallad. I, 25. Habemus hic comparationem ἀπὸ τοῦ ἀδυνάτου; commemorat enim Tityrus res, quae omnino fieri non possunt. Sensus igitur: Numquam omnino vultus illius de pectore meo elabetur. (Conf. infra ad v. 64.) Similis color est locorum Ecl. VIII, 27 sqq. 52 sqq. Hor. Epod. 16, 25 sqq. Ovid. Trist. I, 8, 1 sqq., quorum fons est Hom. Il. I, 234. Cf. etiam Archilochi fr. 66. Schn. pascentur in aethere, ut aves volabunt per auras. Pro in aethere Wakef. ex uno Cod. recepit in aequore, quod, iam Cerdae, Burm. aliis probatum, neque Heynio displicuerat. Sed recte cum Iahn. repugnavit Wagn.; tum enim minus quadrare epith. levis, quod ut parum aptum esset natantibus cervis, sic aptissimum volantibus, coll. Aen. V, 838. VI, 16. Addo alias causas, nisi fallor, paullo graviores. Primum enim pascentur in aequore cervi, i. e. piscium naturam induentes in mari vivent, minus fortem efficeret sententiam; nam cervi per mare natantes cogitari certe possunt, quum nandi facultatem habeant; deinde vero Virgilio obversata videtur Lucretiana dictio per coeli caerula pasci, per coelum pasci. Cf. Lucr. I, 1039. V, 526. Quare censendum, illud in aequore ortum esse ex sequ. in litore, quod acute vidit Iahn. 61. freta destituent pisces, i. e. pisces in sicco vivent, quare nudi vocantur, s. non amplius undis tecti, ab aqua destituti. Eodem modo Senec. Oedip. 43. nuda vada dixit. Cf. etiam supra