ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus. post bellator ecus positis insignibus Aethon 90 it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. hastam alii galeamque ferunt; nam cetera Turnus victor habet. tum maesta phalanx Teucrique secuntur, Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.

100

postquam omnis longe comitum processerat ordo, 95 substitit Aeneas, gemituque haec addidit alto: nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli fata vocant. salve aeternum mihi, maxume Palla, aeternumque vale. nec plura effatus ad altos tendebat muros, gressumque in castra ferebat. Iamque oratores aderant ex urbe Latina velati ramis oleae veniamque rogantes: corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, redderet ac tumulo sineret succedere terrae ; nullum cum victis certamen et aethere cassis ; 105 parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. quos bonus Aeneas, haut aspernanda precantes, prosequitur venia, et verbis haec insuper addit:

Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini, implicuit bello, qui nos fugiatis amicos? 110 pacem me exanimis et Martis sorte peremptis oratis? equidem et vivis concedere vellem. nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent; nec bellum curn gente gero: rex nostra reliquit hospitia, et Turni potius se credidit armis. 115 aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. si bellum finire manu, si pellere Teucros apparat, his mecum decuit concurrere telis ; vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset. nunc ite et miseris supponite civibus ignem. 120 dixerat Aeneas. illi opstipuere silentes,

conversique oculos inter se atque ora tenebant.
tum senior semperque odiis et crimine Drances
infensus iuveni Turno sic ore vicissim

orsa refert: o fama ingens, ingentior armis,
125 vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem?
iustitiaene prius mirer, belline laborum?

nos vero haec patriam grati referemus ad urbem ;
et te, si qua viam dederit fortuna, Latino
iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus.
130 quin et fatalis murorum attollere moles,
saxaque subvectare umeris Troiana iubavit.
dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant.
bis senos pepigere dies, et pace sequestra
per silvas Teucri mixtique impune Latini
135 erravere iugis. ferro sonat icta bipenni

fraxinus; evertunt actas ad sidera pinus;
robora nec cuneis et olentem scindere cedrum,
nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus, 140 Euandrum Euandrique domos et moenia complet, quae modo victorem Latio Pallanta ferebat. Arcades ad portas ruere, et de more vetusto funereas rapuere faces. lucet via longo

ordine flammarum, et late discriminat agros. 145 contra turba Phrygum veniens plangentia iungit agmina. quae postquam matres succedere tectis viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. at non Euandrum potis est vis ulla tenere; sed venit in medios. feretro Pallanta reposto 150 procubuit super, atque haeret lacrimansque gemensque, et via vix tandem voci laxata dolorest :

non haec, o Palla, dederas promissa parenti,
cautius ut saevo velles te credere Marti!

haut ignarus eram, quantum nova gloria in armis, 155 et praedulce decus primo certamine posset.

praemitiae iuvenis miserae! bellique propinqui
dura rudimenta! et nulli exaudita deorum

vota precesque meae ! tuque, o sanctissima conjunx, felix morte tua, neque in hunc servata dolorem ! 160 contra ego vivendo vici mea fata, superstes

restarem ut genitor. Troum socia arma secutum obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem, atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret! nec vos arguerim, Teucri, nec foedera, nec quas 165 iunximus hospitio dextras; sors ista senectae debita erat nostrae. quod si immatura manebat mors gnatum, caesis Volscorum millibus ante, ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit. quin ego non alio digner te funere, Palla,

170 quam pius Aeneas, et quam magni Phryges et quam
Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.
magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera leto;
tu quoque nunc stares immanis truncus in armis;
esset par aetas, et idem si robur ab annis,

175 Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis ?
vadite, et haec memores regi mandata referte:
quod vitam moror invisam, Pallante perempto,
dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique
quam debere vides. meritis vacat hic tibi solus
180 fortunaeque locus. non vitae gaudia quaero,
nec fas, sed gnato Manis perferre sub imos.

Aurora interea miseris mortalibus almam extulerat lucem, referens opera atque labores. iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon 185 constituere pyras. huc corpora quisque suorum

more tulere patrum; subiectisque ignibus atris

conditur in tenebras altum caligine caelum. ter circum accensos cincti fulgentibus armis decurrere rogos; ter maestum funeris ignem 190 lustravere in equis ululatusque ore dedere. spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma. it caelo clamorque virum clangorque tubarum. hic alii spolia occisis derepta Latinis coniiciunt igni, galeas, ensesque decoros, 195 frenaque, ferventisque rotas; pars munera nota, ipsorum clipeos, et non felicia tela.

multa boum circa mactantur corpora morti, saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris in flammam iugulant pecudes. tum litore toto 200 ardentes spectant socios semustaque servant busta, neque avelli possunt, nox umida donec invertit caelum stellis ardentibus aptum.

Nec minus et miseri diversa in parte Latini innumeras struxere pyras; et corpora partim 205 multa virum terrae infodiunt, avectaque partim finitimos tollunt in agros, urbique remittunt : cetera, confusaeque ingentem caedis acervom, nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti certatim crebris collucent ignibus agri.

210 tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram :

maerentes altum cinerem et confusa ruebant ossa focis, tepidoque onerabant aggere terrae. iam vero in tectis praedivitis urbe Latini praecipuus fragor, et longi pars maxima luctus. 215 hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum pectora maerentum, puerique parentibus orbi dirum execrantur bellum Turnique hymenaeos; ipsum armis, ipsumque iubent decernere ferro, qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.

220 ingravat haec saevus Drances, solumque vocari testatur, solum posci in certamina Turnum. multa simul contra variis sententia dictis pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat ; multa virum meritis sustentat fama tropaeis.

225

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, ecce super maesti magna Diomedis ab urbe legati responsa ferunt: nihil omnibus actum tantorum impensis operum; nil dona, neque aurum, nec magnas valuisse preces; alia arma Latinis 230 quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum. deficit ingenti luctu rex ipse Latinus.

fatalem Aenean manifesto numine ferri, admonet ira deum tumulique ante ora recentes. ergo concilium magnum, primosque suorum 235 imperio accitos alta intra limina cogit. olli convenere, fluuntque ad regia plenis tecta viis. sedet in mediis et maximus aevo et primus sceptris haut laeta fronte Latinus. atque hic legatos Aetola ex urbe remissos, 240 quae referant, fari iubet et responsa reposcit ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis. et Venulus dicto parens ita farier infit:

Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra, atque iter emensi casus superavimus omnis; 245 contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. ille urbem Argyripam, patriae cognomine gentis, victor Gargani condebat Iapygis arvis.

postquam introgressi, et coram data copia, fandi,

munera praeferimus, nomen patriamque docemus; 250 qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. auditis ille haec placido sic reddidit ore:

o fortunatae gentes, Saturnia regna,