descendam, magnorum haut umquam indignus avorum. 650 Vix ea fatus erat, medios volat ecce per hostes vectus equo spumante Saces, adversa sagitta saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum : iamque faces ad tecta volant. in te ora Latini, 660 occidit ipsa sua, lucemque exterrita fugit. soli pro portis Messapus et acer Atinas Turnus, et obtutu tacito stetit. aestuat ingens ut primum discussae umbrae, et lux reddita menti, 670 ardentis oculorum orbes ad moenia torsit turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem. ecce autem, flammis inter tabulata volutus ad caelum undabat vertex turrimque tenebat, turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse 675 subdideratque rotas pontisque instraverat altos. iam iam fata, soror, superant, absiste morari; quo deus et quo dura vocat Fortuna, sequamur. stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbist, morte pati; nec me indecorem, germana, videbis 680 amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem. dixit et e curru saltum dedit ocius arvis, perque hostis per tela ruit; maestamque sororem deserit ac rapido cursu media agmina rumpit. ac veluti montis saxum de vertice praeceps 685 cum ruit avolsum vento, seu turbidus imber proluit aut annis solvit sublapsa vetustas; fertur in abruptum magno mons improbus actu exultatque solo, silvas armenta virosque involvens secum: disiecta per agmina Turnus 690 sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso sanguine terra madet, striduntque hastilibus aurae; significatque manu, et magno simul incipit ore : parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini ; quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum 695 pro vobis foedus luere, et decernere ferro. discessere omnes medii, spatiumque dedere. At pater Aeneas, audito nomine Turni, deserit et muros et summas deserit arces praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit, 700 laetitia exultans, horrendumque intonat armis : quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali vertice se attollens pater Appenninus ad auras. iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes 705 convertere oculos Itali quique alta tenebant moenia quique imos pulsabant ariete muros, armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus, ingentis, genitos diversis partibus orbis, inter se coiisse viros et cernere ferro. 710 atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi, cum duo conversis inimica in proelia tauri frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri, stat pecus omne metu mutum mussantque iuvencae, quis memori imperitet, quem tota armenta sequantur; 720 illi inter sese multa vi volnera miscent, cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo colla armosque lavant; gemitu nemus omne remugit: non aliter Tros Aeneas et Daunius heros concurruut clipeis; ingens fragor aethera complet. 725 Iuppiter ipse duas aequato examine lances sustinet, et fata imponit diversa duorum, quem damnet labor, et quo vergat pondere letum. emicat hic, impune putans, et corpore toto alte sublatum consurgit Turnus in ensem, 730 et ferit. exclamant Troes trepidique Latini, arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis frangitur, in medioque ardentem deserit ictu, ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro, ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem. 735 fama est, praecipitem, cum prima in proelia iunctos conscendebat equos patrio mucrone relicto, dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci ; idque diu, dum terga dabant palantia Teucri, suffecit: postquam arma dei ad Volcania ventumst, 740 mortalis mucro, glacies ceu futtilis, ictu dissiluit, fulva resplendent fragmina harena. ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus ; et nunc huc inde huc incertos implicat orbes : undique enim densa Teucri inclusere corona, 745 atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt. Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta interdum genua impediunt cursumque recusant, F insequitur, trepidique pedem pede fervidus urguet : inclusum veluti si quando flumine nanctus 750 cervum, aut puniceae saeptum formidine pinnae, venator cursu canis et latratibus instat; ille autem insidiis et ripa territus alta mille fugit refugitque vias, at vividus Umber haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti 755 increpuit malis morsuque elusus inani est. tum vero exoritur clamor ripaeque lacusque responsant circa et caelum tonat omne tumultu. ille simul fugiens, Rutulos simul increpat omnes, nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem. 760 Aeneas mortem contra praesensque minatur exitium, si quisquam adeat, terretque trementis excisurum urbem minitans, et saucius instat. quinque orbis explent cursu totidemque retexunt huc illuc neque enim levia aut ludicra petuntur 765 praemia, sed Turni de vita et sanguine certant. forte sacer Fauno foliis oleaster amaris hic steterat, nautis olim venerabile lignum, servati ex undis ubi figere dona solebant Laurenti divo et votas suspendere vestes; 770 sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum sustulerant, puro ut possent concurrere campo. hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam detulerat fixam et lenta in radice tenebat. incubuit voluitque manu convellere ferrum 775 Dardanides teloque sequi, quem prendere cursu non poterat. tum vero amens formidine Turnus, Faune, precor, miserere, inquit, tuque optima ferrum terra tene, colui vestros si semper honores, quos contra Aeneadae bello fecere profanos. 780 dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit. namque diu luctans lentoque in stirpe moratus, viribus haut ullis valuit discludere morsus roboris Aeneas. dum nititur acer et instat, rursus in aurigae faciem mutata Metisci 785 procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit. quod Venus audaci nymphae indignata licere accessit telumque alta ab radice revellit. olli sublimes armis animisque refecti, hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta, 790 adsistunt contra certamina Martis anheli. Iunonem interea Rex omnipotentis Olympi alloquitur, fulva pugnas de nube tuentem: quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat ? indigetem Aenean scis ipsa, et scire fateris, 795 deberi caelo fatisque ad sidera tolli. quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres ? mortalin decuit violari volnere divum? aut ensem quid enim sine te Iuturna valeret?— ereptum reddi Turno, et vim crescere victis ? 800 desine iam tandem precibusque inflectere nostris, nec te tantus edat tacitam dolor, et mihi curae, saepe tuo dulci tristes ex ore recursent. ventum ad supremum est. terris agitare vel undis Troianos potuisti, infandum accendere bellum, 805 deformare domum, et luctu miscere hymenaeos: ulterius temptare veto. sic Iuppiter orsus; sic dea submisso contra Saturnia voltu : ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas, Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui. 810 nec tu me aeria solam nunc sede videres digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa starem acie traheremque inimica in proelia Teucros. Iuturnam misero, fateor, succurrere fratri |