Ingruere infensos hostes, et Marte secundo
Omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
Ille furens et saeva lovis sic numina poscunt -
Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit.
Vix e conspectu exierat campumque tenebat,
Quum pater Aeneas, saltus ingressus apertos,
Exsuperatque iugum silvaque evadit opaca.
Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
Agmine, nec longis inter se passibus absunt.
Ac simul Aeneas fumantes pulvere campos
Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit;
Et saevum Aenean agnovit Turnus in armis,
Adventumque pedum flatusque audivit equorum.
Continuoque ineant pugnas et proelia tentent,
Ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
Tingat equos noctemque die labente reducat.
Considunt castris ante urbem et moenia vallant.

P. VIRGILII MARONIS
AENEIDOS

LIBER DUODECIMUS.

900

905

910

915

Turnus ut infractos adverso Marte Latinos
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis; ultro implacabilis ardet,
Attollitque animos. Poenorum qualis in arvis,
Saucius ille gravi venantum vulnere pectus,
Tum demum movet arma leo, gaudetque comantes

5

Excutiens cervice toros, fixumque latronis Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento: Haud secus accenso gliscit violentia Turno. Tum sic affatur regem, atque ita turbidus infit „Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent „Ignavi Aeneadae, nec, quae pepigere, recusent. ,,Congredior. Fer sacra, pater, et concipe foedus. ,,Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,

10

,,Desertorem Asiae - sedeant spectentque Latini -,
,,Et solus ferro crimen commune refellam;
,,Aut habeat victos, cedat Lavinia coniux.“
Olli sedato respondit corde Latinus:

15

,,O praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci Virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20 ,,Consulere atque omnes metuentem expendere casus. ,,Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta ,,Multa manu; nec non aurumque animusque Latino est; ,,Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus agris, ,,Nec genus indecores: sine me haec haud mollia fatu 25 ,,Sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri. ,,Me natam nulli veterum sociare procorum

,,Fas erat, idque omnes divique hominesque canebant; ,,Victus amore tui, cognato sanguine victus, ,,Coniugis et maestae lacrimis, vincla omnia rupi, ,,Promissam eripui genero, arma impia sumsi. ,,Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur ,,Bella, vides, quantos primus patiare labores. ,Bis magna victi pugna vix urbe tuemur „Spes Italas, recalent nostro Tiberina fluenta ,,Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent. ,,Quo referor toties? quae mentem insania mutat? ,,Si Turno exstincto socios sum adscire paratus : Cur non incolumi potius certamina tollo? Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet ,,Italia, ad mortem si te Fors dicta refutet!

30

35

40

,,Prodiderim, natam et connubia nostra petentem? ,,Respice res bello varias; miserere parentis

,,Longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe ,,Dividit." Haudquaquam dictis violentia Turni Flectitur, exsuperat magis, aegrescitque medendo. Ut primum fari potuit, sic institit ore:

45

,,Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me ,,Deponas, letumque sinas pro laude pacisci. ,,Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra ,,Spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis. ,,Longe illi dea mater erit, quae nube fugacein

50

55

60

65

,,Feminea tegat, et vanis sese occulat umbris." At regina, nova pugnae conterrita sorte,

Flebat et ardentem generum moritura tenebat:

,,Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae
,,Tangit honos animum
spes tu nunc una, senectae

,Tu requies miserae, decus imperiumque Latini

,Te penes, in te omnis domus inclinata recumbit -,

Unum oro: desiste manum committere Teucris. ,,Qui te cumque manent isto certamine casus,

,,Et me, Turne, manent: simul haec invisa relinquam ,,Lumina, nec generum Aenean captiva videbo." Accepit vocem lacrimis Lavinia matris

Flagrantes perfusa genas, cui plurimus ignem
Subiecit rubor, et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa
Alba rosa: tales virgo dabat ore colores.
Illum turbat amor, figitque in virgine vultus.
Ardet in arma magis, paucisque affatur Amatam:
,,Ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto
,,Prosequere in duri certamina Martis euntem,
,,0 mater: neque enim Turno mora libera mortis.
,,Nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno
,,Haud placitura refer: Quum primum crastina coelo
,,Puniceis invecta rotis Aurora rubebit;

,,Non Teucros agat in Rutulos: Teucrûm arma quiescant ,,Et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum. ,,Illo quaeratur coniux Lavinia campo."

80

Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit;
Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia:
Qui candore nives anteirent, cursibus auras.
Circumstant properi aurigae, manibusque lacessunt
Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.
Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
Circumdat loricam humeris; simul aptat habendo
Ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae,
Ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti

Fecerat et Stygia candentem tinxerat unda. Exin, quae mediis ingenti annixa columnae Aedibus adstabat, validam vi corripit hastam, Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem, Vociferans: ,,Nunc, o numquam frustrata vocatus ‚Hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor, ,,Te Turni nunc dextra gerit: da sternere corpus ,,Loricamque manu valida lacerare revulsam Semiviri Phrygis, et foedare in pulvere crines ,,Vibratos calido ferro myrrhaque madentes." His agitur furiis, totoque ardentis ab ore

Scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis:
Mugitus veluti quum primum in proelia taurus
Terrificos ciet atque irasci in cornua tentat,
Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
Ictibus, aut sparsa ad pugnam proludit arena.
Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,
Oblato gaudens componi foedere bellum.
Tum socios maestique metum solatur Iuli,
Fata docens, regique iubet responsa Latino
Certa referre viros et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montes
Orta dies: quum primum alto se gurgite tollunt
Solis equi, lucemque elatis naribus efflant:
Campum ad certamen magnae sub moenibus urbis
Dimensi Rutulique viri Teucrique parabant,
In medioque focos et dîs communibus aras
Gramineas, alii fontemque ignemque ferebant,
Velati limo et verbena tempora vincti.
Procedit legio Ausonidûm, pilataque plenis
Agmina se fundunt portis. Hinc Troïus omnis
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

Haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis
Pugna vocet. Nec non mediis in millibus ipsi
Ductores auro volitant ostroque superbi,

Et

genus Assaraci Mnestheus, et fortis Asilas, Et Messapus equûm domitor, Neptunia proles.

95

100

105

110

115

120

125

Utque dato signo spatia in sua quisque recessit;
Defigunt telluri hastas et scuta reclinant.
Tum studio effusae matres et vulgus inermum
Invalidique senes turres et tecta domorum
Obsedere, alii portis sublimibus adstant.

130

At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur Tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti-, 135 Prospiciens tumulo campum adspectabat et ambas Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

Extemplo Turni sic est affata sororem,

Diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris
Praesidet hunc illi rex aetheris altus honorem.
Iupiter erepta pro virginitate sacravit -:

140

,,Nympha, decus fluviorum, animo carissima nostro,
,,Scis, ut te cunctis unam, quaecumque Latinae
,,Magnanimi Iovis ingratum adscendere cubile,
,,Praetulerim, coelique libens in parte locarim:
,,Disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.
,,Qua visa est fortuna pati, Parcaeque sinebant
„Cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi;
,,Nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,
,,Parcarumque dies et vis inimica propinquat.

145

150

,,Non pugnam adspicere hanc oculis, non foedera possum; ,,Tu, pro germano si quid praesentius audes, ,,Perge: decet. Forsan miseros meliora sequentur.“ Vix ea, quum lacrimas oculis Iuturna profudit,

Terque quaterque manu pectus percussit honestum. 155 ,,Non lacrimis hoc tempus" ait Saturnia Iuno; ,,Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti, ,,Aut tu bella cie, conceptumque excute foedus. ,,Auctor ego audendi." Sic exhortata reliquit Incertam et tristi turbatam vulnere mentis.

ingenti mole Latinus

Interea reges
Quadriiugo vehitur curru, cui tempora circum
Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis,
Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,

160

165