Hæc ait, et liquidum ambrosiæ diffudit odorem, Quo totum nati corpus perduxit; at illi

Dulcis compositis spiravit crinibus aura,

Atque habilis membris venit vigor. Est specus ingens Exesi latere in montis, quò plurima vento 420Cogitur, inque sinus scindít sese unda reductos, Deprensis olim statio tutissima nautis.

Intus se vasti Proteus tegit objice saxi.

Hic juvenem in latebris adversum à lumine nympha
Collocat; ipsa procul nebulis obscura resistit.

Jam rapidus torrens sitientes Sirius Indos
Ardebat, cœlo et medium sol igneus orbem
Hauserat: arebant herbæ, et cava flumina siccis
Faucibus ad limum radii tepefacta coquebant ;
Cùm Proteus consueta petens è fluctibus antra
430lbat: eum vasti circùm gens humida ponti
Exsultans, rorem latè dispergit amarum.

Sternunt se somno diversæ in littore phocæ. Ipse, velut stabuli custos in montibus olim, Vesper ubi è pastu vitulos ad tecta reducit, Auditique lupos acuunt balatibus agni, Considit scopulo medius, numerumque recenset, Cujus Aristao quoniam est oblata facultas, Vix defessa senem passus componere membra, Cum clamore ruit magno, manicisque jacentem 440Occupat. Ille, suæ contrà non immemor artis, Omnia transformat sese in miracula rerum, Ignemque horribilemque feram fluviumque liquentem. Verùm ubi nulla fugam reperit fallacia, victus In sese redit, atque hominis tandem ore locutus : « Nam quis te, juvenum confidentissime, nostras Jussit adire domos? quidve hinc petis? inquit. At ille :

Scis, Proteu, scis ipse; neque eslie fallere quidquam, Sed tu desine velle ; deûm præcepta secuti

Venimus húc, lapsis quæsitum oracula rebus. » 450 Tantùm effatus. Ad hæc vates vi denique multa,

Ardentes oculos intorsit lumine glauco;
Et graviter frendens, sic fatis ora resolvit :

Ménélas exécute comme Aristée les ordres de la Néréide; mais Virgile a enrichi la description :

Ημος δ' ήριγένεια φάνι ροδοδάκτυλος ήώς, και τότε δή παρά θίνα θαλάσσης εύρυπόροιο ήία, πολλά θεούς γουνούμενος αυταρ εταίρους τρείς άγον, oισι μάλιστα πεποίθεα πάσαν επ' ιθύν, τόφρα δ' άρ' ήν υποδύσα θαλάσσης ευρέα κόλπον, τέσσαρα φωκάων εκ πόντου δέρματ’ ένεικε : πάντα δ' έσαν νεόδαρτα , δόλον δ' επεμήδετο πατρί» ευνάς δ' εν ψαμάθοισι διαγλάψασ’ αλίησιν, ήστο μένουσ', ημείς δε μάλα σχεδόν ήλθομεν αυτής εξείης δ' εύνησε, βάλεν δ' επί δέρμα εκάστω. κείθι δη αινότατος λόχος έπλετο , τείρε γαρ αινώς φωκάων αλιοτρεφέων όλοώτατος οδμή: τις γαρ αν ειναλίω παρά κήτεϊ κοιμηθείη; αλλ' αυτή εσάωσε, και έφράσατο μέγ' όνειαρ: αμβροσίην υπό ρίνα εκάστω θήκε φέρουσα, ηδύ μάλα πνείουσαν, όλεσσε δε κήτεος οδμήν. πάσαν δ' ήoίην μένομεν τοτληότι θυμώ.

Φώκαι δ'εξ αλώς ήλθον αολλέες· αι μεν έπειτα εξής ηυνάζοντο παρά ρηγμίνι θαλάσσης. ένδιος δ' ο γέρων ήλθ' έξ αλός, εύρε δε φώκας ζατρεφέας: πάσας δ' άρ' επώχετο, λέκτο δ' αριθμόν. εν δ' ήμέας πρώτους λέγε κήτεσιν, ουδέ τι θυμώ αίσθη δόλον είναι • έπειτα δε λέκτο και αυτός. Etudes grecq. [ro Partie. :

.

20

ἡμεῖς δ' αἶψ' ἰάχοντες ἐπεσσύμεθ', ἀμφὶ δὲ χεῖρας
βάλλομεν· οὐδ ̓ ὁ γέρων δολίης ἐπελήθετο τέχνης,
ἀλλ ̓ ἦτοι πρώτιστα λέων γένετ' ηϋγένειος,
αὐτὰρ ἔπειτα δράκων, καὶ πάρδαλις, ἠδὲ μέγας σᾶς·
γίνετο δ ̓ ὑγρὸν ὕδωρ, καὶ δένδρεον ὑψιπέτηλον.
ἡμεῖς δ ̓ ἀστεμφέως ἔχομεν τετληότι θυμῷ·

ἀλλ' ὅτε δή ῥ ̓ ἀνίας ὁ γέρων, ὀλοφώνα εἰδὼς,
ρ
ó
καὶ τότε δή μ' ἐπέεσσιν ἀνειρόμενος προσέειπεν·
« Τίς νύ τοι, Ατρέος υἱὲ, θεῶν συμφράσσατο βουλάς,
ὄφρα μ ̓ ἕλοις αέκοντα λοχησάμενος ; τέο σε χρή ; »
Ως ἔφατ'· αὐτὰρ ἐγώ μιν αμειβόμενος προσέειπον·
« Οἶσθα, γέρον· τί με ταῦτα παρατροπέων ἐρεείνεις;
ὡς δὴ δήθ ̓ ἐνὶ νήσῳ ἐρύκομαι, οὐδέ τι τέκμωρ
εὑρέμεναι δύναμαι, μινύθει δέ μοι ἔνδοθεν ἦτορ.
ἀλλὰ σύ πέρ μοι εἰπὲ, θεοὶ δέ τε πάντα ἴσασιν,
ὅστις μ' αθανάτων πεδία καὶ ἔδησε κελεύθου,
νόστον θ ̓, ὡς ἐπὶ πόντον ἐλεύσομαι ἰχθυόεντα.
OD. IV, v. 431.

Protée indique à Ménélas le moyen de retourner à Sparte, et l'instruit ensuite des malheurs d'Ajax, d'Agamemnon et d'Ulysse (Od. IV, v. 471 à 570). Virgile a remplacé ce récit, conforme à la gravité du style historique, par l'épisode d'Orphée et d'Eurydice, auquel on ne peut rien opposer dans l'antiquité. Nous en rapprocherons ici quelques fragments épars de poésie grecque qui feront mieux ressortir la supériorité de l'ensemble.

Non te nullius exercent numinis iræ;

Magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus
Haudquaquam ob meritum pœnas, ni fata resistant,
Suscitat, et raptâ graviter pro conjuge sævit.

Illa quidem, dùm te fugeret per flumina præceps,
Immanem antè pedes hydrum moritura puella
Servantem ripas altâ non vidit in herbâ.
460 At chorus æqualis Dryadum clamore supremos
Implêrunt montes: flêrunt Rhodopeia arces,
Altaque Pangæa, et Rhesi Mavortia tellus,

Atque Getæ, atque Hebrus, atque Actias Orithyia. Ipse cavâ solans testudine amorem,

ægrum

Te, dulcis conjux, te solo in littore secum

Te veniente die, te decedente canebat.

«Tænarias etiam fauces, alta ostia Ditis,

Et caligantem nigrâ formidine lucum

Ingressus, manesque adiit, regemque tremendum, 470Nesciaque humanis precibus mansuescere corda. At cantu commota Erebi de sedibus imis

Umbræ ibant tenues, simulacraque luce carentum;
Quàm multa in silvis avium se millia condunt,
Vesper ubi, aut hibernus agit de montibus imber:
Matres atque viri, defunctaque corpora vitâ
Magnanimum heroum, pueri, innuptæque puellæ,
Impositique rogis juvenes antè ora parentum.
Quos circum limus niger, et deformis arundo
Cocyti, tardâque palus inamabilis undâ
480Alligat, et novies Styx interfusa coërcet.

Quin ipsa stupuêre domus, atque intima lethi
Tartara, cœruleosque implexæ crinibus angues
Eumenides; tenuitque inhians tria Cerberus ora;
Atque Ixionii vento rota constitit orbis.

Jamque pedem referens casus evaserat omnes,
Redditaque Eurydice superas veniebat ad auras,

Ponè sequens ; namque hanc dederat Proserpina legem:
Cùm subita incautum dementia cepit amantem,

Ignoscenda quidem, scirent si ignoscere manes! 490Restitit, Eurydicen que suam jam luce sub ipsâ Immemor, heu! victusque animi, respexit : ibi omnis Effusus labor, atque immitis rupta tyranni Fœdera, terque fragor stagnis auditus Averni. [pheu? Illa, « Quis et me, inquit, miseram, et te perdidit, OrQuis tantus furor? en iterùm crudelia retrò Fata vocant, conditque natantia lumina somnus. Jamque vale feror ingenti circumdata nocte, Invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas! »> Dixit, et ex oculis subitò, ceu fumus in auras 500Commixtus tenues, fugit diversa; neque illum Prensantem nequicquam umbras, et multa volentem Dicere, prætereà vidit; nec portitor Orci Ampliùs objectam passus transire paludem. Quid faceret? quò se raptâ bis conjuge ferret? Quo fletu manes, quâ numina voce moveret? Illa quidem Stygiâ nabat jàm frigida cymbâ.

<< Septem illum totos perhibent ex ordine menses Rupe sub aëria, deserti ad Strymonis undam Flevisse, et gelidis hæc evolvisse sub antris, 510Mulcentem tigres, et agentem carmine quercus. Qualis populeâ morens Philomela sub umbrå Amissos queritur fœtus, quos durus arator Observans nido implumes detraxit: at illa Flet noctem, ramoque sedens miserabile carmen Integrat, et moestis latè loca questibus implet. Nulla venus, nullique animum flexêre hymenæi. Solus hyperboreas glacies, Tanaimque nivalem, Arvaque Rhipæis nunquam viduata pruinis Lustrabat, raptam Eurydicen atque irrita Ditis 520Dona querens. Spretæ Ciconum quo munere matres,