Extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis;
Indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,

730 Miratur, rerumque ignarus imagine gaudet,
Attollens humero famamque et fata nepotum.

AENEIDOS

LIBER NONUS.

Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,
Irim de caelo misit Saturnia Iuno

Audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

5 Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
Turne, quod optanti divom promittere nemo
Auderet, volvenda dies, en, attulit ultro.
Aeneas, urbe et sociis et classe relicta,
Sceptra Palatini sedemque petit Euandri.

10 Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes,
Lydorumque manum collectos armat agrestis.
Quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus.
Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.
Dixit, et in caelum paribus se sustulit alis,
15 Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
Adgnovit iuvenis, duplicisque ad sidera palmas
Sustulit, ac tali fugientem est voce secutus:
Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam

727.

...

lior u., leniore amne, ut domitus ab
Augusto, et v. G. III, 30.
cum Dalmatico
v. vs. 714.
coniunctus est triumphus de Morinis
populisque quibusdam Galliae et Ger-
maniae. Rh. bic., i. e. et ipse
Rhenus et qui ex eo nascitur Va-
halis. 728. Dahae, populus Scy-
thicus in orientali litore maris Ca-
spii habitans. Araxes, v. G. III,
30.; pont. indign., rapidus propter-
eaque impatiens pontis; et ipsorum
accolarum feritas his verbis oblique
declaratur. 731. fam. et f. nep.,
ipsum scilicet clipeum, in quo effi-
cta erant fata resque gestae poste-
rorum suorum inprimis memorabiles.

-

Lib. IX. 4. parentis, i. e. abavi, cf. X, 619. 6. optanti tibi. 7. volv. d., tempus, v. I, 269. 9. Sceptra sedemque, regiam. petit E., v. VII, 398. Et Praesens significat rem nondum plane absolutam; nondum enim redierat Aeneas ex eo itinere. 10. Cor. urbes, significatur hic Etruria; v. III, 170. 11. Lydor. m., cf. VIII, 479. sq. agr., cf. vs. 608. 13. turb. arr. c., turba castra subito scilicet impetu et arripe, v. III, 477. 14. paribus, v. IV, 15. v. 252. V, 658. 18. sq. nub. act. Det., demisit nubibus delapsam. 21. Sequor, alii Sequar; Praesens in

-

-

Detulit in terras? unde haec tam clara repente 20 Tempestas? medium video discedere caelum, Palantisque polo stellas. Sequor omina tanta, Quisquis in arma vocas.

Et sic effatus ad undam

Processit, summoque hausit de gurgite lymphas, Multa deos orans, oneravitque aethera votis. 25 Iamque omnis campis exercitus ibat apertis, Dives equum, dives pictai vestis et auri; Messapus primas acies, postrema coercent Tyrrhidae iuvenes; medio dux agmine Turnus; [Vertitur arma tenens, et toto vertice supra est.] 30 Ceu septem surgens sedatis amnibus altus Per tacitum Ganges, aut pingui flumine Nilus Cum refluit campis et iam se condidit alveo. Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem Prospiciunt Teucri, ac tenebras insurgere campis. 35 Primus ab adversa conclamat mole Caicus:

Quis globus, o cives, caligine volvitur atra!
Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
Hostis adest, heia! Ingenti clamore per omnis
Condunt se Teucri portas, et moenia conplent.
40 Namque ita discedens praeceperat optumus armis
Aeneas: si qua interea fortuna fuisset,

Neu struere auderent aciem, neu credere campo;
Castra modo et tutos servarent aggere muros.
Ergo, etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
45 Obiiciunt portas tamen et praecepta facessunt,
Armatique cavis exspectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen,
Viginti lectis equitum comitatus et urbi
Inprovisus adest; maculis quem Thracius albis
50 Portat equus, cristaque tegit galea aurea rubra.
Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem
En, ait. Et iaculum attorquens emittit in auras,
Principium pugnae, et campo sese arduus infert.
Clamore excipiunt socii, fremituque sequuntur

dicat rem, quam exsequi constitu-
tum est apud animum nostrum, cf.
X, 442. XII, 13. 22. v. V, 504.
23. v. VIII, 69.
26. pict. v.
et a., vestis auro intertextae, v. G.
I, 173.
30. surg., increscens se-
ptem fluviorum aqua, qui coniuncti
Gangem effecisse putandi videntur.
31. Per tac., tacite, et repete
verbum it e vs. 25. 32. refl. c.,
v. G. II, 520. 35. mole, turri;

adversa, quae erat ab ea parte,
qua accedebant hostes.
36. glo-
bus, conglomerata nubes pulveris.
37. v. IV, 594. 38. sq. reci-
piunt se Teucri intra muros. 41.
si quid accideret, si forte ad pu-
gnandum lacesserentur; et v. II, 136.
48. et: adest comitatus et adest
inprovisus. 49. Thracius, v. E.
I, 55. 51. in hostem sc. se infe-
rat. 53. sq. praetervehitur pri-

55 Horrisono; Teucrum mirantur inertia corda:

Non aequo dare se campo, non obvia ferre

Arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc
Lustrat equo muros, aditumque per avia quaerit.
Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili

60 Cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,
Nocte super media; tuti sub matribus agni
Balatum exercent; ille asper et inprobus ira
Saevit in absentis; collecta fatigat edendi
Ex longo rabies, et siccae sanguine fauces:
65 Haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
Ignescunt irae; duris dolor ossibus ardet,

Qua temptet ratione aditus, et quae via clausos
Excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum.
Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
70 Aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,
Invadit, sociosque incendia poscit ovantis,
Atque manum pinu flagranti fervidus implet.
Tum vero incumbunt; urguet praesentia Turni;
Atque omnis facibus pubes accingitur atris.
75 Diripuere focos; piceum fert fumida lumen
Taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.

Quis deus, o Musae, tam saeva incendia Teucris
Avertit? tantos ratibus quis depulit ignis?
Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.
80 Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
Aeneas classem, et pelagi petere alta parabat,
Ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
Vocibus his adfata Iovem: Da, nate, petenti,
Quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
85 Pinea silva mihi, multos dilecta per annos;
Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
Nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
Has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,
Laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
mos ordines sociorum ab iisque cla-
more excipitur. 57. fovere, v. G.
HI, 420. 59. v. I, 148. 62.
inprob., v. G. I, 119. 66. sq.
dolet, quod non videt, qua ra-
tione tentet aditum.
quae via Excutiat T., pro eo, quod
vulgo dicitur: qua via excutiantur,
vel, excuti possint.
72. pinu, v.
VII, 397.
75. focos, scilicet ligna
extemplo collecta et incensa. pi-
ceum, v. VI, 593. 79. Prisca f.
f., prisca fide s. auctoritate tradita

67.sq:

res, s. prisci auctores id tradide-
runt. 81. v. V, 8. 82. v. VI,
785. Ida quoque sacra Cybelae.
84. dom. Olympo, ergo cum sis do-
mitor et rex Olympi possisque omnia.
85. sqq. Pinea silva mihi est in
Ida, et in vertice (arce) eius mon-
tis lucus fuit piceis aceribusque con-
situs. Et ait fuit, quia iam caesae
erant eae arbores ab Aenea; fere-
bant autem, sc. donec stabat Troia.

89. Alii anx. urguet. Lucret. III, 1006.:,,Quem volucres lacerant

90 Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem,
Neu cursu quassatae ullo neu turbine venti
Vincantur; prosit nostris in montibus ortas.
Filius huic contra, torquet qui sidera mundi:
O genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?
95 Mortaline manu factae inmortale carinae

Fas habeant? certusque incerta pericula lustret
Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?
Immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
100 Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
Mortalem eripiam formam, magnique iubebo
Aequoris esse deas, qualis Nereia Doto

Et Galatea secant spumantem pectore pontum.
Dixerat, idque ratum Stygii per flumina fratris,
105 Per pice torrentis atraque voragine ripas
Adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies, et tempora Parcae
Debita conplerant: cum Turni iniuria Matrem
Admonuit ratibus sacris depellere taedas.
110 Hic primum nova lux oculis offulsit, et ingens
Visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus,
Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
Excidit et Troum Rutulorumque agmina conplet:
Ne trepidate meas, Teucri, defendere navis,
115 Neve armate manus; maria ante exurere Turno,
Quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae,
Ite deae pelagi; genetrix iubet. Et sua quaeque
Continuo puppes abrumpunt vincula ripis,
Delphinumque modo demersis aequora rostris
120 Ima petunt. Hinc virgineae, mirabile monstrum,
[Quot prius aeratae steterant ad litora prorae]
Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur.
Obstipuere animi Rutulis; conterritus ipse
Turbatis Messapus equis; cunctatur et amnis
125 Rauca sonans, revocatque pedem Tiberinus ab alto.
At non audaci Turno fiducia cessit;

Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro:

Troianos haec monstra petunt; his Iuppiter ipse
Auxilium solitum eripuit, non tela neque ignis
130 Exspectant Rutulos. Ergo maria invia Teucris,
Nec spes ulla fugae; rerum pars altera adempta est;
Terra autem in nostris manibus; tot milia, gentes
Arma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent,

Si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum:
135 Sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva
Fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contra
Fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem,
Coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas
Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.
140 Sed periisse semel satis est: peccare fuisset
Ante satis, penitus modo non genus omne perosos
Femineum. Quibus haec medii fiducia valli
Fossarumque morae, leti discrimina parva,
Dant animos. At non viderunt moenia Troiae
145 Neptuni fabricata manu considere in ignis?
Sed vos, o lecti, ferro quis scindere vallum
Apparat et mecum invadit trepidantia castra?
Non armis mihi Volcani, non mille carinis
Est opus in Teucros. Addant se protinus omnes
150 Etrusci socios. Tenebras et inertia furta

[Palladii, caesis summae custodibus arcis,]

Ne timeant; nec equi caeca condemur in alvo;
Luce, palam, certum est igni circumdare muros.
Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga
155 Esse putent, decumum quos distulit Hector in annum.
Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,

Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus
Procurate, viri; et pugnam sperate parari.
Interea vigilum excubiis obsidere portas

124. Mess., cf. VIII, 6. gunt. 127. Ultro, v. G. IV, 204. 129. sq. tela ignesque, i. e. faces eminus mittendae. Cum ipse Iuppiter fugam Troianis eripuerit, non sunt iam faces nostrae, ignes Rutuli, illis exspectandae. 131. rer. p. alt., mare s. fuga per mare. 132. Alii in manibus nostris. tot, v. E. I, 12. 138. cf. Hom. II. ÍX, 340. sqq. Sed dixerit aliquis: Satis est semel Troianos poenas luisse, s. perpessi iam sunt poenas sceleri eorum a fato constitutas. At ne peccarunt quidem semel, scilicet mihi quoque nunc eripientes coniu

gem, s. satis illis esse debuerat
(fuisset), ante (rapta Helena) pec-
care, debuerantque propter insecu-
tam calamitatem paene totum (modo
non omne) genus muliebre odisse,
non iterum eodem modo peccare.
148. arm.
Volc., qualia is fecit
Achilli. 150. insidias nocturnas,
quales Graeci struxerunt Troianis,
cf. II, 250-255. 153. igni, quo
incendamus turres tectaque domo-
rum. 155. distulit, moratus est.

156. Nunc adeo, v. IV, 533.157. Quod superest, sc. ut fiat; non quod superest diei; cf. G. II, 346. V, 691, 796. 158. Servius: