Faucibus ingentem fumum, mirabile dictu,
Evomit involvitque domum caligine caeca,
Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
255 Fumiferam noctem commixtis igne tenebris.
Non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem
Praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam

Fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
260 Corripit in nodum conplexus, et angit inhaerens
Elisos oculos et siccum sanguine guttur.

Panditur extemplo foribus domus atra revolsis,
Abstractaeque boves abiurataeque rapinae
Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
265 Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo
Terribilis oculos, voltum villosaque saetis
Pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.
Ex illo celebratus honos, laetique minores
Servavere diem, primusque Potitius auctor
270 Et domus Herculei custos Pinaria sacri.

Hanc aram luco statuit, quae Maxuma semper
Dicetur nobis, et erit quae maxuma semper.
Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum
Cingite fronde comas et pocula porgite dextris
275 Communemque vocate deum et date vina volentes.
Dixerat: Herculea bicolor cum populus umbra
Velavitque comas foliisque innexa pependit,
Et sacer inplevit dextram scyphus.
Ocius omnes
In mensam laeti libant divosque precantur.

280

Devexo interea propior fit Vesper Olympo: Iamque sacerdotes primusque Potitius ibant, Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. Instaurant epulas, et mensae grata secundae Dona ferunt, cumulantque oneratis lancibus aras. 285 Tum Salii ad cantus incensa altaria circum

quam non licet quidquam dispicere.
256. animis, prae ira. 257.
iecit, cf. X, 683. undam, v. G.
I, 472. 260. sq. elidit fauces Caci
arto bracchiorum nodo constricti, quo
fit, ut elidantur etiam oculi; iunge
in nod. compl., non Corrip. in nod.
263. abiur., quas se habere Ca-
cus periurio negaverat. 267. vi-
dent, ut exstincti sint ignes fau-
cium; vulgo dicimus: vident fauces
exstinctis ignibus.
269. sq. cf.
Liv. I, 7.
271. sq. dicetur, ut
vere est, maxima; nullus enim deus

-

habuit maiorem.

--

statuit, quis? v. VI, 734. et cf. Ovid. Fast. I, 581. sq. 273. Troianos alloquitur. tant. in mun. l., in sacrificio Herculi ob egregium illud facinus instituto. – 274. porgite, quod libatio fit manu exporrecta. 275. vocate, invocate; communem Arcadibus et Troianis foedere iam iun276. v.

ctis, cf. vs. 172-74. XII, 118.
date v., libate Herculi.
G. II, 66. 280, devexo Olympo,
inclinante se caelo, motu diurno cir-
cumacto, cf. II, 250. – 283. v. VII,

Populeis adsunt evincti tempora ramis,

Hic iuvenum chorus, ille senum; qui carmine laudes
Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae
Monstra manu geminosque premens eliserit anguis;
290 Ut bello egregias idem disiecerit urbes,

Troiamque Oechaliamque; ut duros mille labores,
Rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
Pertulerit. Tu nubigenas, invicte, bimembris,
Hylaeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactas
295 Prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem.
Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
Ossa super recubans antro semiesa cruento;
Nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus,
Arduus arma tenens; non te rationis egentem
300 Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.
Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.
Talia carminibus celebrant; super omnia Caci
Speluncam adiiciunt, spirantemque ignibus ipsum.
305 Consonat omne nemus strepitu, collesque resultant.
Exin se cuncti divinis rebus ad urbem

Perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo,
Et comitem Aenean iuxta natumque tenebat
Ingrediens, varioque viam sermone levabat.
310 Miratur facilisque oculos fert omnia circum
Aeneas, capiturque locis, et singula laetus
Exquiritque auditque virum monumenta priorum.
Tum rex Euandrus Romanae conditor arcis:
Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant,
315 Gensque virum truncis et duro robore nata,

Quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros,

146. et G. II, 101. 285. ad c., qui circum altaria cantent. 288. sq. cf. Theocr. XXIV, 11. sqq. Ovid. Met. IX, 67. 291. Neptunus fraudem Laomedontis ulturus monstrum marinum immiserat Troadi. Hercules eo interfecto frustratus promissó praemio Troiam expugnavit. Oechaliam, oppidum Euboeae, propter perfidiam Euryti, qui promissam ei filiam Iolen non dedit, vi captam evertit. 292. fat. Iun., fatali quadam necessitate, quam odium Iunonis ei imposuerat. 293. cf. Ovid. Met. XII, 536-541. 294. sq. Cres. mact. Prod., victor es tauri Cretensis, v. E. VIII, 45.

296. v. VI, 392. sqq. Hom. II. VIII,
368. 298. facies, monstra, quae
in inferis occurrebant, cf. VI, 285.
sqq., in quibus Typhoeus et hydra
Lernaea. 299. Arduus, cf. V,
460. X, 197. rat. egent., sc. ter-
rore perculsum. 302. Ovid. Fast.
I, 67.: Dexter ades ducibus. "
eiusd. Trist. V, 3, 57.
303. su-
per omn., v. VII, 462.
307.
Terent. Eun. II, 2, 5.:
,,annis
pannisque obsitus.“
310. fa-
ciles, qui facile se movent, volubiles,
Manil. I, 647.: ,Circumfer faci-
les oculos." 313. Rom. cond.
a., Pallantei, ubi Virgilii tempore
erat Palatium. 316. mos nasci-

-

Aut conponere opes norant, aut parcere parto,
Sed rami atque asper victu venatus alebat.
Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo,
320 Arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.
Is genus indocile ac dispersum montibus altis
Conposuit, legesque dedit, Latiumque vocari
Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
Aurea quae perhibent, illo sub rege fuere
325 Saecula: sic placida populos in pace regebat;
Deterior donec paulatim ac decolor aetas
Et belli rabies et amor successit habendi.
Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,
Saepius et nomen posuit Saturnia tellus;
330 Tum reges asperque inmani corpore Thybris,
A quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
Diximus; amisit verum vetus Albula nomen.
Me pulsum patria pelagique extrema sequentem
Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
335 His posuere locis, matrisque egere tremenda
Carmentis Nymphae monita et deus auctor Apollo.
Vix ea dicta: dehinc progressus monstrat et aram
Et Carmentalem Romani nomine portam

Quam memorant, Nymphae priscum Carmentis honorem, 340 Vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros

Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

Hinc lucum ingentem, quem Romulus acer Asylum
Rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal,
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.

345 Nec non et sacri monstrat nemus Argileti,

tur

ex certa quadam vitae instituendae ratione, cultus ex inventione artium. →→→ 317. conp., horreis condere, opes ruris, frumentum. 318. asper victu v., qui praebet victum asperum, multo labore et molestia parandum; cf. I, 445. 319-22. Qui soluto sermone utitur, ita fere diceret: Primus Saturnus, cum in has terras venisset, homines rudes ac dispersos ad quandam communionem vitae ac societatem vocavit. 326. decolor, degenerans ab aurea et mutato quasi colore ferrea facta. 320. Ausones etiam Aborigines dicti. Sicanae: confundit poeta Sicanos cum Siculis, qui intra Tiberim et Lirim habitarunt. 333. pel. extrema: non poterat non ultima haec ora ea ae

tate videri Graecis hominibus, qui-
bus terrae ad Occidentem spectan-
tes plane ignotae essent. 337.
aram ad radices Capitolii vicinam
portae Carmentali.
340. sq. cf.
Ovid. Fast. I, 515. sqq. 343.
Rettulit, appellavit; verba enim sunt
notae, quibus res quasi referi-
mus, repraesentamus. Lupercal,
antrum sub monte Palatino Pani
sacrum. 344. Id Lupercal a lu-
pis appellasse Romani credebantur,
eo more in hoc nomine usi, quo
Graeci, qui Panem Lycaeum a vo-
cabulo luxos nomen habuisse fere-
bant. Parrhasia oppidum Ar-
cadiae, itaque Parrhasius i. q. Ar-
cadicus et omnino Graecus. 345.
,,Euander Argum quendam excepit
hospitio. Qui cum de eius cogitaret

Testaturque locum, et letum docet hospitis Argi.
Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
Aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
Iam tum religio pavidos terrebat agrestis
350 Dira loci; iam tum silvam saxumque tremebant.
Hoc nemus, hunc, inquit, frondoso vertice collem,
Quis deus incertum est, habitat deus; Arcades ipsum
Credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
Aegida concuteret dextra, nimbosque cieret.
355 Haec duo praeterea disiectis oppida muris,
Reliquias veterumque vides monumenta virorum.
Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.
Talibus inter se dictis ad tecta subibant
360 Pauperis Euandri, passimque armenta videbant
Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

Ut ventum ad sedes: Haec, inquit, limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.

Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque dignum 365 Finge deo, rebusque veni non asper egenis.

Dixit, et angusti subter fastigia tecti

Ingentem Aenean duxit, stratisque locavit
Effultum foliis et pelle Libystidis ursae.

Nox ruit, et fuscis tellurem amplectitur alis.

370 At Venus haud animo nequiquam exterrita mater,
Laurentumque minis et duro mota tumultu.
Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo
Incipit, et dictis divinum adspirat amorem:
Dum bello Argolici vastabant Pergama reges
375 Debita casurasque inimicis ignibus arces,

interitu, ut ipse regnaret, Euandro
haec non sentiente socii intellexe-
runt et Argum necarunt. Cui Eu-
ander et sepulchrum fecit et locum
sacravit hospitalitatis causa. "Haec
Servius. 346. Test. loc., mon-
strat locum, quo tamquam ad testi-
monium vocato crimen laesi iuris
hospitalis a sua domo removeat.
349. sq. relig. dira loci, sancti-
tas loci variis prodigiis horrorem in-
cutientis accedenti. 352. ipsum,
vagyñ, leibhaftig. 353. saepe,
v. I, 148.
nigr., nigris nubibus,
quae motu aegidis efficiuntur, in-
354. cum Iuppiter ae-
gide utitur ad homines fulminibus
dirisque tempestatibus terrendos,

volutam.

---

358.

dextra manu eam concutit.
Saturn., in monte Capitolino, qui
ipse olim Saturnius dictus. 361.
lautis, quae Virgilii aetate magni-
ficis domibus erant ornatae. 363.
cepit, i. e. tantus cum esset Hercu-
les, tamen non est dedignatus in
hanc parvulam inopemque domum
devertere; Curt. VII, 8.: „orbis
terrarum te non caperet.“
365. non asper, non offensus.
368. cf. vs. 177. 371. duro,
pleno periculi, cf. I, 563. 373.
dict. adsp. am., verba facit plena
amoris aptaque ad devinciendum
amore animum Vulcani. divin.,
qualem de a Venus adspirare potest.

375. Deb., debita (quia fatum

Non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
Artis opisque tuae; nec te, carissime coniunx,
Incassumve tuos volui exercere labores,
Quamvis et Priami deberem plurima natis,
380 Et durum Aeneae flevissem saepe laborem.
Nunc Iovis inperiis Rutulorum constitit oris:
Ergo eadem supplex venio, et sanctum mihi numen
Arma rogo, genetrix nato. Te filia Nerei,
Te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
385 Aspice, qui coeant populi, quae moenia clausis
Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.
Dixerat, et niveis hinc atque hinc diva lacertis
Cunctantem amplexu molli fovet. Ille repente
Accepit solitam flammam, notusque medullas
390 Intravit calor, et labefacta per ossa cucurrit:
Non secus atque olim, tonitru cum rupta corusco
Ignea rima micans percurrit lumine nimbos.
Sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.
Tum pater aeterno fatur devinctus amore:
395 Quid caussas petis ex alto? fiducia cessit

Quo tibi, diva, mei? Similis si cura fuisset,
Tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;
Nec Pater omnipotens Troiam, nec fata vetabant
Stare decemque alios Priamum superesse per annos.
400 Et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,
Quidquid in arte mea possum promittere curae,
Quod fieri ferro liquidove potest electro,

Quantum ignes animaeque valent, absiste precando
Viribus indubitare tuis. Ea verba locutus
405 Optatos dedit amplexus, placidumque petivit
Coniugis infusus gremio per membra soporem.

Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae
Curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
Cui tolerare colo vitam tenuique Minerva

ita ferebat) vastari, ut IX, 107.: ,,tempora Parcae debita conplerant," i. e. conpleri debita. 377. Art. op. t., puta: et pulchra et egregia. 383. sq. Thetis Achilli, Aurora Memnoni arma petiit a Vulcano. 390. labef., soluta, calore scilicet, ergo i. q. liquefacta, v. G. III, 272. 391. tonitru, v. II, rupta, quae apparet ruptis nubibus, ipsas scilicet rumpens. 392. Ign. rima, fulgur tenuem faciens sulcum. 394. aet., antiquo, Lucret. I, 35.:,,aeterno devinctus VIRGIL.

323.