Extulerat lucem, referens opera atque labores. Multa boum circa mactantur corpora Morti; 185 190 195 diderat miseris hominibus beneficum lumen, reducens opera et labores. Jam pater Eneus, jam Tarchon erexerunt rogos in sinuoso littore: unusquisque juxta morem majorum tulit illuc cadavera suorum: et suppositis nigris flammis, sublime cœlum tegitur fumo in similitudinem noctis. Ter induti rutilis armis pedites ambulaverunt circa rogos: ter in equis circuiverunt tristem flammam funeris, et emiserunt ore ululatus. Tellus etiam rigatur fletu, arma etiam rigantur. Et clamor hominum et sonitus buccinarum tollitur ad cælum. Deinde alii mittunt in ignem spolia ablata Latinis interfectis, et cassides, et pulchros gladios, et fræna, et celeres rotas: pars, dona nota mortuis, scuta ipsorum, et jacula non fausta. Plurima corpora boum circum immolantur Morti: jugulant in ignem, et setosos porcos, et pecudes direptas a m. pr. et Oudart. armis Goth. tert.-183. Extulerat. Apud Servium Asinii Pollionis acumen super hac voce h. 1. profertur, quod, cum tot aliis ex priscis illis Commentariis servatis, facit, ut desiderium eorum facile ferri possit. Quis enim extulerat propterea commode positum putet de Aurora, quoniam de sepulturis hoc die agetur, in quibus proprie efferre dicitur de funeribus? -184. in deest sec. Hamb.-186. que a pr. m. aberat pr. Hamb. 187. in tenebris Zulich. a sec. m. Bigot. et Goth. tert. Burmannus malebat: atras Conditur in tenebras; sed vid. Not. interea Goth. pr. In sec. hic et sequens vs. exciderat.-188. cuncti Rom. et Parrhas.-189. Discurrere Exc. Burmann., perperam.-190. que deest binis Burm. ora iidem et quatuor alii. -192. clamor coloque Goth. tert.-193. Hic alii Medic. et multi alii cun binis Goth. et Rom. derepta egregie Heins. e Medic. et al. pro vulg. direpta.-194. Versum Macrob. VI, 6 laudat et igni, pro in ignem, inter figuras Maronis refert. -195. pars m. vota Franc.-197. circum pr. Hamb. mactabant Ven. Marti NOTÆ 185 Pyras] Rogos, busta, ligneas strues comburendis cadaveribus, Æn. Iv. 494. De ritibus pompæ funebris, En. vi. 215. et sequentibus. 189 Decurrere....lustravere in equis] Primum refero ad pedites: secundum ad equites: ut sic totus exercitus officio funebri erga socios fungeretur. De lustratione, pro circuitione, Æn. r. 612. 195 Ferventesque rotas] Rotas curruum hostilium, unde solebant prin Setigerosque sues raptasque ex omnibus agris 200 Nec minus et miseri diversa in parte Latini Innumeras struxere pyras, et corpora partim Multa virum terræ infodiunt, avectaque partim Finitimos tollunt in agros, urbique remittunt; Cetera, confusæque ingentem cædis acervum 205 Nec numero nec honore, cremant; tunc undique vasti 210 Tertia lux gelidam cœlo dimoverat umbram: ex omnibus campis: deinde per totum littus aspiciunt socios qui cremantur: observant rogos semustos: neque possunt inde abstrahi, quousque nox frigida mutavit calum distinctum astris micantibus. Nec aliter infelices Latini erexerunt quoque rogos innumeros in alia parte: et partim condunt humi plurima hominum cadavera; partim quoque auferunt asportata in vicinos campos, et remittunt in urbem. Comburunt reliqua, et immanem cumulum promiscuæ stragis, nec numerando, nec honorando. Tunc undequaque spatiosi campi resplendent certatim frequentibus ignibus. Tertia dies expulerat e cœlo frigidam noctem: dolentes evertebant altum cinerem et Ven. 199. flammas Parrhas.-200. socios spectant pr. Moret. semiusta Goth. tert. etiam hic cum Rom.-201. neque Heins. e libb. pro nec, quod Rom. tuetur.-202. stellis ardentibus omnes codd. Heins. præter Montalb., et pro div. lect. tert. Moret.; item Goth. sec. et tert., qui fulgentibus exhibent. Pierius nil monet: nec videtur is aliter scriptum in libb. invenisse quam ardentibus: sic etiam omnes vett. edd., quantum video: nec alterum prius occurrit quam in ed. Ald. tert. Hoc Heins. retinuit, fulgentibus, ut poëta variet versum, qui idem repetitur a poëta sup. iv, 482. ubi v. Not. cf. vi, 798. haptam codd. Pier.-203. diversi Hugen. in deest Franc. et Goth. tert.-205. terræ fodiunt Gud. infodiunt terræ sec. Rottend. advectaque Ven. et Parrhas. passim sec. Moret. et pro var. lect. tert. Rottend. raptim Erf. Tum Menag. pr. hunc versum non habet: nec Goth. tert., at sequenti eum postponunt Leid. Zulich. et Goth. sec.-207. stragis Rom., perpetua varietate; cf. inf. 384. sup. VI, 504.-208. neque honore Reg. nunc Ven.-209. ignibus atris Parrhas.-210. cœlo gelidam Dorvill. demoverat Zulich. a m. pr.-211. et NOTE cipes viri pugnare. Ferventes: quæ solebant cursu incalescere: Horat. Od. 1. 1. 1. 4. ' metaque fervidis Evitata rotis.' 202 Cœlum stellis aptum] Commutatio, pro, cui aptæ et connexæ sunt stella. En, iv. 482. 206 Urbique remittunt] Non uni omnia corpora; sed unumquodque suæ. De vario more sepeliendi et comburendi cadaveris, Æn. v. 48. 211 Ruebant Ossa focis] Quomodo ossa hominum, a busti reliquiis secernerentur, Æn. vi. 227. Quomodo post Ossa focis, tepidoque onerabant aggere terræ. 215 220 ossa permista in rogis, et tegebant ea tepido acervo terræ. Jam vero præcipuus tumultus et pars doloris longe maxima erat per domos, in urbe Latini opulenti. Illic matres, et nurus infuusta, illic dilecta pectora sororum dolentium et pueri orbati patribus, detestantur funestum bellum, et nuptias Turni: volunt ut ipse armis, ipse gladio dirimat rem; si quidem petit sibi imperium Italiæ et præcipuam potestatem. Drances acerbus asperat hæc : et testatur Turnum unum vocari, unum peti ad pugContra multiplex est simul sententia variis verbis pro Turno, et magna auctoritas regina protegit eum: multa fama tuetur virum partis trophæis. Inter has nam. abest_Parrhas.-212. trepidoque Goth. trepidumque Mentel. pr. a m. pr.– 213. Impeditus locus: unde mendo laborare versum monuit Markland. ad Stat. Sylv. v præf. Et sane in tectis....urbe Latini scabra videtur esse oratio: cui variis modis poterat occurri. Ipse Burm. conj. in tristi p. vel in tectis et divitis. Deest in Erf. et tectis Franc. Potest tamen locus aliquanto juvari distinctione et interpretatione opportuniore. Transit ab agris ad luctum in urbe: dicendum erat in tectis h. domibus urbis; hoc sic extulit: in tectis, p. urbe Latini, P.-214. Præcipimus Franc. longi Heins. bene tuitus est, ut elegantius, ex Rom. Medic. Gud, et aliquot aliis. Vulgg. longe, quod Servius defendit, indocte.-217. Durum aliquot Burm. cum tert. Goth. execratur Rom.-218. armis...ferro ad otiosam orationem refert et acute conjicit animis Jac. Bryant; ut sæpe animis ap. nostrum, ut vIII, 256. XI, 438. Recepit quoque hoc Wakef. Jungi quoque animis et armis, ut XII, 788. XI, 291. discernere Goth. tert.-220. An gravat Franc. Ingravat et vett. edd. et Gud.; primum video hæc in ed. tert. Ald. hic Montalb. savos Rom. sævis Bigot. solus ed. pr. Burm.-221. solumque duci alicubi legitur ap. Pier. soli Ven. cf. inf. 434. in certamine aliquot Pier.-222. varii Goth. tert. certamina alter Hamb.—223. Aut et tolli præstabat, aut altero versu interseri: multa virum NOTE cremationem tumularentur, Æn. v. 48. Ruo, active, Æn. 1. 39. 215 Nurus] Nurus, proprie uxor filii, bru: sumitur vulgo pro juniore qualibet fœmina, conjugio copulata, Æn. 11. 501. De hymenais, G. III. 60. 223 Reginæ nomen] Amatæ, quæ favebat Turno, sororis filio, Æn. vII. 357. De tropæis, supra 7. Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, 225 Ecce, super moesti magna Diomedis ab urbe Tantorum impensis operum; nil dona, neque aurum, 230 Fatalem Æneam manifesto numine ferri, Admonet ira Deum, tumulique ante ora recentes. 235 Ergo concilium magnum, primosque suorum Olli convenere, fluuntque ad regia plenis dissensiones medio tumultu ardente, ecce præterea tristes legati referunt responsare magna urbe Diomedis: aiunt nihil perfectum esse omnibus impensis tuntorum laborum: nihil dona effecisse, nec aurum, nec magnas preces: alia auxilia quærenda esse Latinis, aut pacem petendam a rege Trojano. Ipse rex Latinus concidit ex magnitudine doloris. Furor Deorum, et sepulcra recentia ante oculos, ostendunt Eneam fatalem juvari evidenti auxilio Deorum. Itaque congregat in excelsam regiam magnum concilium et præcipuos suorum accersitos jussu suo. Illi congregantur, et plenis viis currunt ad domum regis. Latinus, et grandior ætate, et præci et meritis.-225. in inseri jussit Pier. et inseruit Heins. codicum auctoritate : adde edd. vett. aliquot, ut Norimb. ed. pr. Burm., ubi una voce inflagrante. Abest in in solo Hamb. pr. et Goth. pr., in nonnullis erasum. magno fl. Parrhas.-226. Legitur et magni, inquit Servius, et sic Oblongus Pierii, et alii apud Heinsium cum ed. Ald. tert. Magni Diomedis bene dici nemo dubitet: sicque hoc ipsum sup. VIII, 9 occurrit. Sed excluditur ea lectio eo, quod præcedit, mosti: ne sit, masti magni. In Goth. tert. magna mæsti.-227. mandata f. Zulich. a m. sec.-228. neque a. ab Heinsio est: pro vulg. nec.— 229. Nil m. v. Parrhas. et pr. Hamb. pro var. lect. cum Goth. tert.-230. a rege Rom. Parrhas. Dorvill. pacem-petendum agnoscunt Grammatici Servius, Donatus ad Terent., Rufinian. de Schem. Lex. p. 256 et al., ex codd. nulli præter Moret. pr. Voss. pr. Menag. pr. Leid. et Goth. pr. Cum itaque codicum auctoritas desit, facile quis a grammatico acumine hoc profectum odoretur. Molesta quoque oratio, cum præcesserit: arma quærenda, non quærendum. Itaque Burm. iterum expulit illatum ab Heinsio petendum. Potest tamen poëta variare voluisse orationem. Ita sensisse videtur præstantiss. Ruhnken. ad Rufinian. 1. 1. et repetiit hoc Wakef.-233. Admonet Medic. a m. pr.234. consilium Reg. et Dorvill., quod præferendum censet van Houen Cam. pens. Fasc. III, p. 226._in_consilium Goth. tert.-235. inter l. aliquot Burm. intra mania Rom. cum Goth. sec.-236. Illico aliquot apud Burm., aut potius Illi covenere. Porro ruuntque Colot. Medic. Voss. pr. et Ven., adde Goth. sec. et tert., quod et ipsum bene dici nemo dubitet: et exemplis probavit Heinsius; verum nec minus fluere elegans et solenne est de magna turba, uti Græc. þeîv, èxißpeîv; et permutatio utriusque vocis frequens. Scilicet quod causam decidere poterat, hoc erat: quod plenis viis adjectum satis arguit, poëtam de NOTÆ 226 Diomedis ab urbe] Arpis, infra 243. Tecta viis. Sedet in mediis et maximus ævo, Vidimus, o cives, Diomede Argivaque castra; 240 puus regno, sed et inter medios, non hilari vultu. Atque hic imperat legatos, reversos ex urbe Etolica, dicere quænam reportent, et quærit singula responsa suo ordine. Tunc indictum est linguis silentium; et Venulus obediens imperio incipit ita loqui: copia cogitasse, adeoque fluunt verius est. ruitque ed. pr. Burm.-237. rex maximus vett. edd. aliquot et Ald. pr. et sec. et codd., sed potiores omnes cum Ald. tert. et m., sicque emendarunt Pier. Ge. Fabric. Heins.—238. pri. -mos Mentel. pr. et læta ed. pr. Burmann.-239. hinc Zulich.—240. Quid r. Exc. Burm. referunt pr. Hamb. referent alter.-242. inquit ed. pr. Burm. cf. sup. ad ix, 423, et vid. Guell. ad h. 1.—243. Diomedem edd. vett. pleræ NOTÆ 238 Primus sceptris] Reges enim erant plerique ex iis qui Turni auxilio venerant, Æn. VII. 647. rem et Martem vulneravit. Quare Venus ejus domum evertit, adulterio Ægialeæ uxoris ejus cum Cylabaro 239 Ætola ex urbe] Arpis, ab Ætolo apud Argos: quorum ex insidiis cum Diomede conditis: mox 243. 242 Venulus] Qui ad Diomedem legatus fuerat, Æn. VIII. 9. 243 Diomede] Filius fuit Tydei, nepos Œnei: paterno quidem et avito jure, Ætoliæ rex: sed cum pater Tydeus Agrii patrui invidia regno pulsus esset, et Argos Peloponnesi urbem ad regem Adrastum confugisset; ibi Diomedes ex Deiphyle, Adrasti filia, natus est. Is Adrasto mortuo maximam et quasi regiam auctoritatem Argis obtinuit: avum suum, item ab Agrii filiis pulsum, in Ætoliam restituit: Argivorum et vicinarum urbium dux ad Trojam profectus est, ex Homero, Il. II. 563. Ibi maxima quæque post Achillem ac difficillima perfecit: Palladium ex arce Trojana rapuit, Rhesum Thraciæ regem occidit; unde laudat Virgilius ejus manum,' qua concidit Ilia tellus.' Vene ægre elapsus esset, neque vero posset in Etoliam reverti, ut notat Cedrenus; in Apuliam, maxime orientalem Italiæ partem, mari fugit: ibique exceptus a Dauno rege, et parte agri donatus, urbes multas condidit: præcipue Argos Hippium, id est equestre: ex nomine natalis urbis, cujus ager aptus equis dicitur ab Homero: quæ vox deinde corrupta est primo in Argyrippam, vel Argyripam; deinde in Arpos. Ejus ruinæ nunc adhuc dicuntur Arpe, non longe a Siponto urbe, et radicibus promontorii Gargani, Monte di S. Angelo, quod in mare Adriaticum procurrit. De ejus morte multiplex opinio refertur a Strabone 1. vi. Prima est, eum in Diomedeis insulis, huic littori vicinis, subito evanuisse: ejusque socios, dolore mortis illius esse mutatos in aves, infra 272. Secunda est, ipsum in patriam |