Quin et fatales murorum attollere moles, Saxaque subvectare humeris Trojana juvabit. Dixerat hæc, unoque omnes eadem ore fremebant. Bis senos pepigere dies, et, pace sequestra, 130 135 140 tabit etiam nos, erigere moles fatales murorum tuorum, et portare humeris saxa Trojanæ urbis. Dixerat hæc, et omnes communi voce mussitabant talia. Statuerunt inducias ad duodecim dies: et pace intermedia, Trojani et Latini confusi absque periculo vagati sunt per montes et sylvas. Fraxinus alta sonat securi utrimque acuta: eruunt pinus erectas ad astra: nec intermittunt secare cuneis quercus et cedros odoratas, nec vehere ornos plaustris stridentibus. Et jam fama, prænuntia tanti doloris, dispersa implet Evandrum, et Evandri ædem atque urbem; quæ fama prius narrabat per La vectari sec. Moret. Reg. subjectare Goth. pr., sed hoc aliud est: conf. Lucret. VI, 700, ubi montes cavernosi extollere flammas saxaque subjectare dicuntur. Porro Trojane a m. sec. Medic. Montalb. Reg. et Dorvill., perperam; ut Trojanam urbem, Trojanos muros, sic saxa Trojana dixit. Tandem juvabat a m. pr. Gud. qu. Moret. et Franc., ut mox v. 168.-132. unaque Goth. pr. ore ferebant Goth. tert.-134. silvam Medic. Latinis Goth. pr.-135. icta Heins. e Rom. et aliquot suis reposuit. Vulgg. duce Mediceo alta; tum acta aliquot Pier. Zulich. pro var. lect., male: cum mox sequatur: actas pinus.—136. evertuntque Goth. tert. et pr. Hamb. a m. sec. altas Dorvill. et Goth. tert. ictas pr. Moret. pinos Medic. pr. Voss. et al. vid. x, 230.—137. findere Gud. a m. sec. cædere Ven. quercum pr. Moret.-138. ornus Sprot.-139. volat Bigot. et Goth. tert.-140. domus Probus in Grammatica, et sic alter Hamb. Tum replet Rom. et reliqui Pier. Medic. a m. pr. et plerique Heins. cum binis Goth. Erf. et vett. edd. Firmat quoque Heinsius; reliquit tamen alterum, complet, quod legitur inde ab Ald. pr. quodque ipse præferam. Reposuit quoque nunc Wakef.-141. Quæ non ed. pr. Bur NOTE 133 Pace sequestra] Conciliatrice. Nam sequester, est arbiter inter utramque partem medius, cujus judicium utraque pars sequitur. Vel juxta Servium et Donatum, pax sequestra, sunt induciæ: quæ sequestræ sunt, id est mediæ, inter bellum præteritum et bellum futurum. 135 Ferro bipenni] Bipennis, vel Delph. et Var. Clas. ferrum bipenne, securis est, utrimque acuta a bina pinna: est autem pinna fastigium quoddam; unde summitas templorum vocatur pinnaculum. Virg. 137 Robora] Robur, vel species est durissimæ quercus, vel durum quodlibet lignum, Ge. 1. 162. Olens, Ecl. II. 11. 138 Ornos] Fraxinos sylvestres. 4 I 145 Arcades ad portas ruere, et de more vetusto Non hæc, o Palla, dederas promissa parenti. tium, Pallanta victorem esse. Arcades incipiunt concurrere ad portas urbis, et juxta ritum veterem corripuerunt funebres tædas: iter splendet longa serie flammarum, et late dividit campos. Multitudo Trojanorum adversum veniens conjungit iis agmina sua dolentia. Quæ quando matres viderunt ingredi domos, commovent clamoribus urbem omnem. At nulla violentia potest cohibere Evandrum, sed currit in medios: feretro deposito, concidit super Pallanta, atque inhæret flens et gemens: ac demum difficile via aperta est voci per dolorem: O Palla, non dederas hæc promissa patri tuo : sed Arcades et sec. mann.-142. Arcadas Bigot. et apud Serv., sed vitiose. Moret. ad portam ed. pr. Burm. at portis ruere multi ap. Serv., non male: etsi eodem redit, seu turba portis ruat in campos, seu ad portas, ut exeat. -144. disterminat qu. Moret.-145. jungunt e Mediceo et aliis Heins. (adde Colot.) pro vulgari jungit, quod Rom. tuetur.-146. accedere pr. Hamb. pro var. lect. tecto vett. edd., sicque Goth. pr. tectis primum intulisse videtur Ald. pr., idque Rom. et Medic. cum aliis tuentur. succedere muris aliquot Pier., scil. ex interpretatione.-149. Pallante plerique Heins. et a m. pr. Medic., sicque omnes Goth. et Erf. Tumque esset vel: super Pallante, feretro reposito; vel: super Pallante reposito in feretro. Pallanta in Mediceo Aproniani emendatio est. conf. Jul. Sab. Sed forte fraudem fecit ignorata vocis reposto significatio h. 1. pro deposito, posito simpliciter.-150. Procubuit perpétua lectio edd. inde ab Aldo e Medic. et aliis firmata ab Heins. Procumbit Rom., quod Pier. commendaverat, et Commelin. e Palat. intulerat, iterum revocatum a Burmanni operis et Pulmann. aut alia Elzev. hærens aliquot Heins. cum Goth. tert,-151. Ut via aliquando malebat Heins., sed et Maroni sic frequentatum. mox tandem Zulich. a m. pr. vocis Rom. et Medic. ac Gud., adeoque vetustissimi codd. Heinsius etiam argutius quid suspicatur : Et via-vocis laxata dolori est. Aberat est Ven.-152. 153. Si vera hæc est lectio et interpunctio, quæ vulgo habetur: Non hæc dederas promissa parenti, Cautius ut savo velles: invita ratione grammatica dictum est: promittere ut. Ruæus non male supplet: sed fore ut. Possit quoque aliquis supplere: parenti, cum ego te monerem, ut velles. Sed tum præstitisset statim scribere: non hæc d. p. monenti, Cautius ut s. v. Ineptit Servius: nil vident Cerda et ceteri. Unus Faber alterum jubet versum sejungere a superiori, et expli NOTE 147 Incendunt] Metaphora, pro con citant, Æn. iv. 360, 148 Potis est] Æn. 111. 671. Feretrum, Æn. vi. 218. Cautius ut sævo velles te credere Marti! Haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis, 155 Vota precesque meæ ! tuque, o sanctissima conjux, 160 fore ut velles te committere duro Marti circumspectius. Non eram nescius, quantum valeret nova cupiditas gloriæ in bello, et jucundus ille honor in prima pugna. O primi conatus_juvenis infelices, et acerba experimenta belli vicini, et vota precesque mece a nullo Deorum audita! et tu, o sanctissima uxor, felix per mortem tuam, nec superstes ad hunc luctum! contra ego vivendo excessi mea fata, ut pater restarem superstes filio. Si Rutuli obruissent me telis eo quod junxi societatem belli cum Trojanis, ipse libens amisissem vitam; et hæc pompa reveheret domum me, non Pallanta. Nec incusabo vos, o Trojani, nec fœdus, nec quas manus sociavimus per care: utinam vero voluisses cautius te credere Marti! Ita velles pro voluisses. Præstaret saltem sic: Cautius ut velles. In Servianis traditur: "Alii non parenti sed petenti legunt:" quod etsi ab indocto grammatico perperam exponitur, tamen omni difficultati occurrit, et merito ipsi Heinsio concinnius videbatur: petenti mihi, ut velles.-153. aut sævo Rom. te cr. bello Goth. tert. -154. Haud ignarus enim Hamb. pr., non illepide. nova gaudia cod. Thuan, ap. Macrob. IV, 6.—155. p. in certamine Ven. et qu. Moret. possit aliquot Burm. et Goth. pr.-157. Clara r. sec. Rottend. n. e. priorum sec. Hamb. —160. vixi m. f. Menag. pr. vinci vel vinco Montalb. fuctu Zulich.-161, secutus pr. Menag.-162. Obruerent Rutuli: telis a. i. dedissem distinguunt aliquot codd. Heins. Obruerint Exc. Burm. Obruerunt Hugen. telis Rutuli Sprot. telis R. et Franc.-163. Pallante pr. Mentel. non P. dedisset Leid. et a m. sec. Zulich. cum Reg.-164. Non vos pr. Hamb. arguerem aliquot Pier, NOTÆ 156 Primitia] Supra 16. Belli propinqui: vel inter finitimos et propinquos populos, ita ut ab eo abstinere non potuerim: vel imminentis, cujus mors Pallantis præludium est. 160 Vici mea fata] Superavi naturalem ordinem, longiore vita. Fatum enim esse videtur, ut pater ante filium moriatur. 161 Troum socia, &c.] Si peccavi inita cum Trojanis armorum societate; solus plecti a Rutilis debui, solus animam effundere. Obruerent] Supple utinam, aut si: ut Æn. vi. 31. Partem opere in tanto, siueret dolor, Icare, haberes.' Volscorum] Gens fuit Latinis et Rutulis contermina ab ori, ente, Æn. VII. 803. Latium, Æn. vII, 54. Phryges, Trojani, Æn. I. 385, Tyrrheni duces, Æn. x. 164. Tropau, supra 7. Junximus hospitio, dextras: sors ista senectæ Debita erat nostræ. Quod si immatura manebat Quam pius Æneas, et quam magni Phryges, et quam 165 170 hospitium: calamitas ista debita erat meæ senectuti. Tamen si mors immatura destinata erat filio: oportebat eum mori inducentem Trojanos in Latium, occisis prius multis millibus Volscorum. Ego vero, o Palla, non honorabo te alia pompa; quam pius Æneas, et quam illustres Trojani, et quam ductores Tusci, et omnis exercitus Tuscorum. Illi portant magna trophæa, ex iis, quos tua manus demisit morti. Tu etiam, o Turne, stares jam grandis truncus vestitus armis: si par fuisset ætas, et a m. pr. Gud. arguero Goth. sec.—165. dextræ Gud. a m. pr. fors Zulich. illa edd. ap. Pier.-166. matura Franc. et Goth. tert.-168. in Latio duo Burm. juvaret Rom., tum Medic. Gud. a m. sec. et Ven. cum Goth. tert. Ita sensus esset hic: Quodsi-juvaret saltem hoc, si non ante cecidisset filius meus, quam Teucris in Latium ductis, eorum rebus ac sedibus firmatis. Nunc juvabit est pro juvet, juvato, pro solatio esto.-169. dignem te alios legere narrat Servius, per archaismum: dignor Sprot.-170. Phryges græce extulit poëta, pyes: alias ultima corripi non posset. et quod sec. Menag.—171. Tyrrhenumque omnes vett. edd., quod quidem constat; grammatica sane ratione id postulante, sed cum versus vitio; hinc Teucrum Musonius conjiciebat, Turnumque Ven. Sed codd. fere omnes que excludere testantur Pier. et Heins., et primum sublatum que video in Commelin. Pro insititio habeo totum hoc: et quam T. d.....omnis.-172. ferant Rom. et alii Pier. ed. pr. Burm. Gud. et aliquot alii Heinsii, quod ei non damnandum videtur: etsi sententiam non explicat. Hunc versum Ortuinum confodisse, narrat Burm., et spurium haberi atque a codd. nonnullis abesse Taubmannus tradit. A Pierio tamen et Heinsio nil monitum. In margine autem ed. Ven. 1544 legitur; Versum hunc non habet codex vetustus. Neque sane Virgilianus esse videtur, saltem non satis elaboratus; etsi eo carere sententia vix potest.-173. in arvis malit Heins., quia statim v. 175 armis recurrit. Non assentiar: nam trunci in armis docte sunt trunci hostilibus armis induti : ut v. 83; h. e. tropæa. -174. Est vir doctus, qui hunc versum expunctum esse malit, ut sit sententia: cum istis tropais etiam tuum tropæum, o Turne, hic jamdudum astare deberet; ut sit tacita exprobratio Trojanorum, qui vindictam de Turno nondum sumserant. Bona sententia; nisi poëtæ alia placuisset. idem sit ed. Ald. et Junt., quod corrigit Pierius et Nauger. Ald. tert. robor Mentel. pr. et codd. Pier. ab armis Franc. et Zulich. a m. pr. in annis Montalb. Dorvill. et Exc. NOTE 174 Esset par ætas] Aut mihi, aut nato: sed ego senior sum, natus junior fuit, quam ut te vinceret. Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis ? Aurora interea miseris mortalibus almam 175 180 et vis æqualis ab ætate. Sed miser, cur cohibeo Teucros a pugna? abite, et memores reportate regi vestro hæc mea dicta: O Enea, si sustineo adhuc vitam odiosam occiso Pallante; dextera tua causa est, cur id faciam: dextera, quæ, ut intelligis, debet Turnum et filio Pallanti, et mihi patri, qui ambo id meriti sumus: unicus hic modus solandi me restat tibi et fortuna. Non cupio gaudia vitæ, nec licitum est: sed cupio ferre hæc gaudia filio ad profundos Inferos. Interim Aurora red Burm. cum Goth. sec. in armis Goth. tert.-175. quod Leid. qui uterque Hamb. a pr. m. cur ed. Mediol. quo conj. Heinsius. arvis Rom. Idem vir doctus malit Teucros quid demoror ultra. Ut 111, 480 quid ultra Provehor. Ita variatur oratio; non vitium tollitur, quod nullum inest. Nam demoror armis est, ab armis; moram facio, ne arma capiant et in Turnum excurrant.-176. Audite Rom. regi memores Leid.-177. Quod visam Parrhas. invitam Montalb. a m. pr. 178. gnatoque defendit Pier., non, nato.-179. Quem sec. Moret, Quod alter Menag.-179. 180. Ut nunc interpungitur, paulo impeditior est sententia et subtilioris acuminis, præclara tamen: vid. Not. Servius, qui interpunctionem hanc agnoscit, sic explicat: "Nihil est aliud, quod possit vel virtus tua vel fortuna præstare (nam his rebus victoria contingit), nisi ut, occiso Turno, et vindices filium, et patrem consoleris orbatum." Bona sententia, sed, quomodo verbis poëtæ efficeretur, docere oblitus est. Ab hoc profecta interpunctio vett. edd. obsidet. Sed multi codd. Heins. sic interpungunt: Quam debere vides meritis: Vacat hic-ut meritis sit, natoque patrique, qui de te meriti sunt. Quod Heinsio quoque judice præstat; sicque etiam expeditiora sunt illa: Vacat hic tibi solus Fortunæque locus. Hoc uno et tu et fortuna conferre aliquid in me potestis. Proclivior itaque et ipse olim eram in hanc interpunctionem; sicque eandem secutus est Brunckius. Nunc sentire mihi videor, graviorem magisque epicam esse sententiam ex altera, si sic exponas, ut in Nota feci. Tum vacat his Ortuinus malebat ap. Burmannum, et id Ge. Fabricius amplectebatur. solum Sprot.-181. Dura versus oratio, perferre pro perferre nuntium, et quidem de Turno interemto: nam hoc nuntiaturus est senex brevi ipse subiturus loca infera. Itaque suspicor in Maronis apographo hic versum aut defuisse aut excidisse inchoatum. Supplent alii gaudia sumtæ ab hoste vindictæ. Quis hoc ferat, cum vitæ gaudia præcesserint? Servius et ipse substituisse videtur nuntium. Saltem hoc vel hæc interponi post nato: sed nato hoc Manes perferre sub imos, sc. quæro, et sic sententia expleri poterat: hoc, Eneam ultum esse Turnum. Et nunc dubito, an non legerit sic Julius Sabinus: "hoc significat, causam esse, quod patietur vitam, ut apud Manes Pallas videat cæsum Turnum." Bona sententia! sed verba expedita volebam; ea autem expedies admisso hoc.-182. alma Gud. NOTE 182 Aurora] Dies altera post pugnam. De Aurora, Ge, 1. 249. Æn. vi. 535, |