ipse suas artes, sua munera, laetus Apollo augurium citharamque dabat celeresque sagittas. 395 Ille, ut depositi proferret fata parentis, scire potestates herbarum usumque medendi maluit, et mutas agitare inglorius artes. Stabat acerba fremens, ingentem nixus in hastam, Aeneas, magno iuvenum et moerentis Iuli 400 concursu, lacrimis immobilis. Ille retorto Paeonium in morem senior succinctus amictu, multa manu medica Phoebique potentibus herbis nequidquam trepidat, nequidquam spicula dextra sollicitat, prensatque tenaci forcipe ferrum. 405 Nulla viam Fortuna regit; nihil auctor Apollo subvenit; et saevus campis magis ac magis horror crebescit, propiusque malum est. Iam pulvere coelum stare vident; subeuntque equites, et spicula castris densa cadunt mediis. It tristis ad aethera clamor 410 bellantum iuvenum, et duro sub Marte cadentum. Hic Venus, indigno nati concussa dolore, dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida, puberibus caulem foliis et flore comantem purpureo: non illa feris incognita capris 415 gramina, quum tergo volucres haesere sagittae. Hoc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo, detulit; hoc fusum labris splendentibus amnem inficit, occulte medicans; spargitque salubris ambrosiae succos, et odoriferam panaceam. 420 Fovit ea vulnus lympha longaevus lapis ignorans subitoque omnis de corpore fugit quippe dolor; omnis stetit imo vulnere sanguis. Iamque secuta manum, nullo cogente, sagitta excidit, atque novae rediere in pristina vires. 425 Arma citi properate viro; quid statis? Iapis conclamat, primusque animos accendit in hostem. Non haec humanis opibus, non arte magistra proveniunt; neque te, Aenea, mea dextera servat: maior agit deus, atque opera ad maiora remittit. Ille avidus pugnae suras incluserat auro hinc atque hinc, oditque moras, hastamque coruscat. Postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est, Ascanium fusis circum complectitur armis, summaque per galeam delibans oscula fatur: Disce, puer, virtutem ex me verumque laborem ; fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello defensum dabit, et magna inter praemia ducet. Tu facito, mox quum matura adoleverit aetas, sis memor, et te, animo repetentem exempla tuorum, et pater Aeneas, et avunculus excitet Hector. Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens, telum immane manu quatiens: simul agmine denso Antheusque Mnestheusque ruunt; omnisque relictis turba fluit castris. Tum caeco pulvere campus miscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus. Vidit ab adverso venientes aggere Turnus, videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit ossa tremor. Prima ante omnes Iuturna Latinos audiit agnovitque sonum, et tremefacta refugit. Ille volat, campoque atrum rapit agmen aperto: qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus it mare per medium: miseris, heu, praescia longe horrescunt corda agricolis; dabit ille ruinas arboribus, stragemque satis; ruet omnia late; ante volant, sonitumque ferunt ad litora venti: talis in adversos ductor Rhoeteïus hostes agmen agit; densi cuneis se quisque coactis agglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osirim, 430 435 440 445 450 455 Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates, 460 Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur, primus in adversos telum qui torserat hostes. Tollitur in coelum clamor, versique vicissim pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. Ipse neque aversos dignatur sternere morti; 465 nec pede congressos aequo, nec tela ferentes insequitur: solum densa in caligine Turnum vestigat lustrans, solum in certamina poscit. Hoc concussa metu mentem Iuturna virago aurigam Turni media inter lora Metiscum 470 excutit, et longe lapsum temone relinquit. Ipsa subit, manibusque undantes flectit habenas, cuncta gerens, vocemque, et corpus, et arma Metisci. Nigra velut magnas domini quum divitis aedes pervolat, et pennis alta atria lustrat hirundo, 475 pabula parva legens nidisque loquacibus escas; et nunc porticibus vacuis, nunc humida circum stagna sonat: similis medios Iuturna per hostes fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru; iamque hic germanum, iamque hic ostentat ovantem; 480 nec conferre manum patitur: volat avia longe. Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbes, vestigatque virum, et disiecta per agmina magna Voce vocat. Quoties oculos coniecit in hostem, alipedumque fugam cursu tentavit equorum: 485 aversos toties currus Iuturna retorsit. Heu, quid agat? Vario nequidquam fluctuat aestu; diversaeque vocant animum in contraria curae. Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro, 490 horum unum certo contorquens dirigit ictu. Substitit Aeneas, et se collegit in arma, poplite subsidens; apicem tamen incita summum 495 505 Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes 500 diversas, obitumque ducum, quos aequore toto inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troïus heros, expediat? Tanton' placuit concurrere motu, Iupiter, aeterna gentes in pace futuras? Aeneas Rutulum Sucronem, (ea prima ruentes pugna loco statuit Teucros) haud multa moratus, excipit in latus, et, qua fata celerrima, crudum transadigit costas et crates pectoris ensem. Turnus equo deiectum Amycum, fratremque Diorem, congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, 510 hunc mucrone ferit; curruque abscisa duorum suspendit capita, et rorantia sanguine portat. Ille Talon Tanaimque neci, fortemque Cethegum, tres uno congressu, et moestum mittit Onyten, nomen Echionium, matrisque genus Peridiae; hic fratres Lycia missos et Apollinis agris, et iuvenem exosum nequidquam bella Menoeten, Arcada: piscosae cui circum flumina Lernae ars fuerat, pauperque domus; nec nota potentum limina; conductaque pater tellure serebat. Ac velut immissi diversis partibus ignes arentem in silvam et virgulta sonantia lauro; aut ubi decursu rapido de montibus altis dant sonitum spumosi amnes, et in aequora currunt, 515 520 525 quisque suum populatus iter: non segnius ambo Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc fluctuat ira intus; rumpuntur nescia vinci pectora; nunc totis in vulnera viribus itur. Murrhanum hic, atavos et avorum antiqua sonantem 530 nomina, per regesque actum genus omne Latinos, praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi excutit, effunditque solo. Hunc lora et iuga subter provolvere rotae; crebro super ungula pulsu incita nec domini memorum proculcat equorum. 535 Ille ruenti Hyllo, animisque immane frementi, occurrit, telumque aurata ad tempora torquet: olli per galeam fixo stetit hasta cerebro. Dextera nec tua te, Graiûm fortissime, Cretheu, eripuit Turno; nec dî texere Cupencum, 540 Aenea veniente, sui; dedit obvia ferro pectora, nec misero clipei mora profuit aerei. Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi oppetere, et late terram consternere tergo; occidis, Argivae quem non potuere phalanges 545 sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles : hic tibi mortis erant metae; domus alta sub Ida; Lyrnessi domus alta, solo Laurente sepulcrum. Totae adeo conversae acies, omnesque Latini, omnes Dardanidae. Mnestheus, acerque Serestus, 550 et Messapus equûm domitor, et fortis Asilas, Tuscorumque phalanx, Evandrique Arcades alae: pro se quisque viri summa nituntur opum vi. Nec mora, nec requies; vasto certamine tendunt. Hic mentem Aeneae Genetrix pulcherrima misit, 555 iret ut ad muros, urbique adverteret agmen ocius, et subita turbaret clade Latinos. Ille ut, vestigans diversa per agmina Turnum, |