(Monstrat amor verus patriæ), ut videre Camillam,
Tela manu trepida jaciunt; ac, robore duro,
Stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis
Præcipites; primæque mori pro moenibus ardent.
Interea, Turnum in silvis sævissimus implet
Nuntius, et juveni ingentem fert Acca tumultum :
Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
Ingruere infensos hostes, et Marte secundo
Omnia corripuisse; metum jam ad mœnia ferri.
Ille furens, (et sæva Jovis sic numina poscunt,)
Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit.
Vix e conspectu exierat, campumque tenebat ;
Quum pater Æneas, saltus ingressus apertos,
Exsuperatque jugum, silvâque evadit opacâ.
Sic ambo ad muros rapidi, totoque feruntur
Agmine, nec longis inter se passibus absunt:
Ac simul Æneas fumantes pulvere campos
Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit ;
Et sævum Ænean agnovit Turnus in armis,
Adventumque pedum flatusque audivit equorum.
Continuoque ineant pugnas, et prælia tentent;
Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Ibero
Tinguat equos, noctemque, die labente, reducat.
Considunt castris ante urbem, et monia vallant.
TURNUS ut, infractos adverso Marte, Latinos
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis; ultro implacabilis ardet,
Attollitque animos. Pœnorum qualis in arvis,
Saucius ille gravi venantum vulnere pectus,
Tum demum movet arma leo; gaudetque comantes
Excutiens cervice toros; fixumque latronis
Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento:
Haud secus accenso gliscit violentia Turno.
Tum sic affatur regem, atque ita turbidus infit:
Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent
Ignavi Æneadæ, nec, quæ pepigere, recusent.
Congredior. Fer sacra, pater, et concipe fœdus.
Aut hâc Dardanium dextrâ sub Tartara mittam,
Desertorem Asia (sedeant, spectentque Latini),
Et solus ferro crimen commune refellam;
Aut habeat victos, cedat Lavinia conjux.
Olli sedato respondit corde Latinus:
O præstans animi juvenis! quantum ipse feroci
Virtute exsuperas, tanto me impensius æquum est
Consulere, atque omnes metuentem expendere casus.
Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
Multa manu; nec non aurumque, animusque, Latino est: Sunt aliæ innuptæ Latio et Laurentibus agris,
Nec genus indecores. Sine me hæc, haud mollia fatu, 25 Sublatis aperire dolis; simul hoc animo hauri.
Me natam nulli veterum sociare procorum
Fas erat, idque omnes divique, hominesque, canebant.
Victus amore tui, cognato sanguine victus,
Conjugis et mæstæ lacrimis, vincla omnia rupi:
Promissam eripui genero; arma impia sumsi.
Ex illo qui me casus, quæ, Turne, sequantur
Bella, vides; quantos primus patiare labores.
Bis magnâ victi pugnâ, vix urbe tuemur
Spes Italas recalent nostro Tiberina fluenta.
Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent.
Quo referor toties? quæ mentem insania mutat?
Si Turno exstincto socios sum adscire paratus,
Cur non incolumi potius certamina tollo?
Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet)
Prodiderim, natam et connubia nostra petentem ?
Respice res bello varias; miserere parentis
Longævi, quem nunc moestum patria Ardea longe
Dividit. Haudquaquam dictis violentia Turni
Flectitur: exsuperat magis, ægrescitque medendo.
Ut primum fari potuit, sic institit ore :
Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me
Deponas, letumque sinas pro laude pacisci.
Et nos tela, pater, ferrumque haud debile, dextrâ
Spargimus; et nostro sequitur de vulnere sanguis.
Longe illi dea mater erit, quæ nube fugacem
Femineâ tegat, et vanis sese occulat umbris.
At regina, novâ pugnæ conterrita sorte,
Flebat; et ardentem generum moritura tenebat:
Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatæ
Tangit honos animum; spes tu nunc una senectæ,
Tu requies, miseræ; decus imperiumque Latini
Te penes; in te omnis domus inclinata recumbit ;
Unum oro: desiste manum committere Teucris.
Qui te cumque manent isto certamine casus,
Et me, Turne, manent. Simul hæc invisa relinquam
Lumina, nec generum Ænean captiva videbo.
Accepit vocem lacrimis Lavinia matris
Flagrantes perfusa genas: cui plurimus ignem
Subjecit rubor, et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multâ
Alba rosâ tales virgo dabat ore colores.
Illum turbat amor, figitque in virgine vultus.
Ardet in arma magis; paucisque affatur Amatam :
Ne, quæso, ne me lacrimis, neve omine tanto,
Prosequere, in duri certamina Martis euntem,
O mater! neque enim Turno mora libera mortis.
Nuntius hæc, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno,
Haud placitura, refer: Cum primum crastina cœlo,
Puniceis invecta rotis, Aurora rubebit,
Non Teucros agat in Rutulos: Teucrûm arma quiescant,
Et Rutuli: nostro dirimamus sanguine bellum;
Illo quæratur conjux Lavinia campo.
Hæc ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit,
Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia ;
Qui candore nives anteirent, cursibus auras.
Circumstant properi auriga, manibusque lacessunt
Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.
Ipse dehinc, auro squalantem alboque orichalco,
Circumdat loricam humeris; simul aptat habendo
Ensemque, clypeumque, et rubræ cornua cristæ :
Ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti
Fecerat, et Stygiâ candentem tinxerat undâ.
Exin, quæ mediis, ingenti annixa columnæ,
Ædibus astabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium; quassatque trementem,
Vociferans: Nunc, O nunquam frustrata vocatus
Hasta meos! nunc tempus adest; te maximus Actor,
Te Turni nunc dextra gerit: da sternere corpus,
Loricamque manu validâ lacerare revulsam
Semiviri Phrygis, et fœdare in pulvere crines,
Vibratos calido ferro, myrrhâque madentes.
His agitur furiis: totoque ardentis ab ore
Scintillæ absistunt; oculis micat acribus ignis:
Mugitus veluti cum prima in prœlia taurus
Terrificos ciet, atque irasci in cornua tentat,
Arboris obnixus trunco; ventosque lacessit
Ictibus, aut sparsâ ad pugnam proludit arenâ.
Nec minus interea, maternis sævus in armis,
Eneas acuit Martem, et se suscitat irâ,
Oblato gaudens componi fœdere bellum.
Tum socios, mœstique metum solatur Iuli,
Fata docens; regique jubet responsa Latino
Certa referre viros, et pacis dicere leges.
Postera vix summos spargebat lumine montes
Orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt
Solis equi, lucemque elatis naribus efflant;
Campum ad certamen magnæ sub manibus urbis
Dimensi Rutulique viri, Teucrique, parabant;
In medioque focos, et dîs communibus aras
Gramineas alii fontemque ignemque ferebant,
Velati limo, et verbenâ tempora vincti.
Procedit legio Ausonidûm, pilataque plenis
Agmina se fundunt portis. Hinc Troïus omnis,
Tyrrhenusque, ruit variis exercitus armis ;
Haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis
Pugna vocet. Nec non mediis in millibus ipsi
Ductores auro volitant ostroque superbi,
Et, genus Assaraci, Mnestheus, et fortis Asilas,
Et Messapus, equûm domitor, Neptunia proles.
Utque, dato signo, spatia in sua quisque recessit,
Defigunt telluri hastas, et scuta reclinant.
Tum studio effusæ, matres, et vulgus inermum,
Invalidique senes, turres et tecta domorum
Obsedere: alii portis sublimibus astant.
At Juno, e summo, qui nunc Albanus habetur,
Tum neque nomen erat, nec honos, aut gloria, monti, 135
|