Quosque secans infaustum interluit Allia 31 nomen :
Quam 32 multi Libyco volvuntur marmore fluctus,
Sævus ubi Orion hibernis conditur undis;

Vel 33
quum sole novo densæ torrentur aristæ
Aut Hermi campo 34, aut Lyciæ flaventibus arvis.
Scuta sonant, pulsuque pedum conterrita 35 tellus.
Hinc 36 Agamemnonius, Trojani nominis hostis,
Curru jungit Halæsus equos, Turnoque feroces
Mille rapit 37 populos, vertunt felicia Baccho
Massica qui rastris, et quos de collibus altis
Aurunci 38 misere patres, Sidicinaque juxtà
Equora; quique Cales 39 linquunt; amnisque vadosi
Accola Vulturni, pariterque Saticulus 40 asper,
Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes 41 illis
Tela, sed hæc lento mos est aptare flagello;
Lævas cetra 42 tegit; falcati cominus enses.

Nec tu carminibus nostris indictus abibis,
OEbale, quem generasse Telon Sebethide 43 nympha
Fertur, Teleboùm Capreas 44 quum regna teneret,
Jam senior patriis sed non et filius arvis
Contentus, late jam tum ditione premebat
Sarrastes 45 populos, et quæ rigat æquora Sarnus,
Quique Rufras Batulumq 46 tenent, at arva Celennæ,
Et quos maliferæ despectant monia Abellæ 17:
Teutonico ritu soliti torquere cateias 48.

Tegmina quis capitum raptus 49 de subere cortex,
Æratæque micant peltæ, micat æreus ensis.

classes unde et eorum tubas classica dici

mus, et partes populi classes vocamus. > S. Latini, quorum quidem oppida in Sabinis erant. -31 Parvus fluvius Nomentum alluens, in Tiberim se effundens, infaustum nomen ob funestam cladem Romanorum in bello Gallico; narrat Livius V. 37 seqq. 32 Tam multi sunt quam etc. Marmore, mari. 0rion, vide pag.

147, n. 67.33

Vel quam mul

tæ sunt aristæ, quum torrentur sole novo, id est novis adhuc et integris viribus pollente, nondum absoluto ejus medio cursu, post quem calor decrescit. 31 In Lydia; vide p. 76, n. 9. Cui vicina Lycia ab aliis non celebratur ob ferti

litatem; quare nonnulli Libya, e correctione. -35 Couterrita est. Alii tremit excita, ex XII, 445.36 Hine, ex hac (id est, ex alia) parte veniens Ilalasus, Agamemnonis vel comes olim vel nothus filius, cæso illo in Italiam profugus: fabula nunc obscura. - 37 Raptim adducit. Mussica, de monte Massico in Campania, vitium optimarum feracissimo; nam montium pleraque nomina etiam neutro genere piurali efferri possunt. 38 Vide 206, n. 93. Sensu jungenda de collibus et juxta Sidicina æquora (campos), id est, de montibus juxta Teanum Sidicinum, Campaniæ oppidum campestre, hodie Teano.-39 Item in Campania, hod. Calvi, et amnis hodieque Volturno.40 Pro: Saticulanus, civis Saticulæ, oppidi montani in confiniis Campaniæ et Samnii, ubi hodie Caserta Vecchio. 41 Aclydes sunt tela quædam antiqua adeo, ut nec usquam commemorentur in bello. Legitur tamen quod sint clave cubito semis factæ, eminentibus hinc et hinc acuminil us; que ita in hostem jaciuntur religatæ loro vel lino (flagello, amento), ut peractis vulneribus possint ad dominos redire. S.-42 Scutum loreum, quo utuntur Afri et Hispani. S. Cominus, ad pugnam cominus ineundam. 43 Filia Sebethi fluvii, hodie Fiume della Maddalena. - 44 Capreæ, insula ad litus Campaniæ. hod. Capri. Quo habitatum concessit gens græca Teleboarum, ex Tapho, Echinadum insularum una (hod. Meganisi). - 45 Græca origine accolas Sarni tluminis, hodieque Sarno (olim, ut videtur, dictus Sarrus). Vide quæ attulit Servius ex Cononis libro de Italia. - 46 Castella Campaniæ sunt, a Samnitibus condita. Celenna, locus sacer Junoni. S. 47 Hodieque Avella vecchia, prope Clanis fluvii fontem et Nolam urbem, cujus nomen Virgilius ex carminibus suis detraxerit ob negatum sibi hospitium. Serv., qui in exponenda hac fama sibi placet. 48 Vox celtica de hasta genere longiore. Apud Servium quidam asserunt teli gemus esse tale quale sunt aclydes (n. 41).. 49 Bene dixit raptus, raptim subla

tus: quia recens suberis

cortex

Et te montosæ misere in prælia Nersæ 50,
in quamvis for- Ufens, insignem fama et felicibus armis;
Horrida præcipue cui gens, assuetaque multo
Venatu nemorum, duris Aquicula glebis 51;
Armati terram exercent, semperque recentes
Convectare juvat prædas, et vivere rapto.

Imam facile flectitur. 50 Nunc ignotæ. In paucis codd. est Nursæ, verum Nursiu jam memorata v. 716.51 Cui ager est durus et aratu

difficilis. Equicula gens (adjective), oppidi dicti Equicola (arum) vel Equicoli (orum), ad Latii fines orientem versus, Marsis vicini. 52 Ex

Quin et Marruvia 52 venit de gente sacerdos,
Fronde super galeam et felici comptus olivà 53,
Archippi regis missu, fortissimus Umbro;
Vipereo generi et graviter spirantibus hydris
Spargere 54 qui somnos cantuque manuque solebat,
Mulcebatque iras, et morsus arte levabat.

Sed non Dardaniæ medicari cuspidis ictum

Evaluit, neque eum juvere in vulnere 55 cantus
Somniferi et Marsis quæsitæ montibus herbæ.

urbe dicta Mar- Te nemus Anguitiæ 56, vitrea te Fucinus undâ,
Te liquidi flevere lacus.

ruvium, ad Fu

cinum lacum (h. Lago di Celano); erat caput Marsorum gentis, bellica virtute et serpennibus nobilita

tium incantatio

tæ. 53 Id est: fronde vel co

rona oleaginea.

54 Somnos spargere, conficere sparsis papaveribus aliis

ve herbis medicatis. Iras mulcebat manuum contactu. 55 Quum vulneratus esset. 56 Sifum ad meridionalem extre. mitatem lacus Fucini, appelMedea Anguitia, quæ divinis ibi honoribus colebatur. -57 in bel

latum a sorore

Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello 57,
Viribus insignem quem mater Aricia misit,
Eductum Egeriæ lucis humentia circum
Litora 58, pinguis ubi et placabilis ara Dianæ.
Namq ferunt fama Hippolytum, postqua arte noverca
Occiderit, patriasque 59 explêrit sanguine pœnas,
Turbatis distractus equis, ad sidera rursus
Ætheria et superas cœli venisse sub auras 60,
Pæoniis revocatum herbis et amore Dianæ.
Tum Pater omnipotens, aliquē indignatus ab umbris
Mortalem infernis ad lumina surgere vitæ,
Ipse repertorem medicinæ talis 61 et artis

Fulmine Phœbigenam Stygias detrusit ad undas.
At Trivia Hippolytum secretis alma recondit
Sedibus, et nymphæ Egeriæ nemorique relegat 62,
Solus ubi in silvis Italis ignobilis ævum
Exigeret, versoque ubi nomine Virbius esset.
Unde etiam templo Triviæ lucisque sacratis
Cornipedes arcentur equi, quod litore currum 63
Et juvenem monstris pavidi effudere marinis.

lum. Sequebatur vox Virbius, in qua vitium agnovit et correxit Peerlkamp., quem
vide p. 72 seq. Mater, patria urbs, hodieque Ariccia vel La Riccia. 58 Ad la-
cum Aricinum, de quo v. 516, not. 33. Ibi erat lucus Egeria. Ara pinguis ex fre-
quenti sacrificio, victimis abundans. Placabilis additum ob Tauricam illam aram,
ad quam hospites mactari sibi jubebat Diana. 59 A patre irrogatas, propter Pha
dram. 60 Hoc solum dicit: revixisse. Scande Pæonjis (a Пlatov, Haifov, qui
Homero medicus deorum), medicinalibus. Diana virgo amat castos et pudicos.-
61 Talis, quae etiam fata dissolveret. S. Phobigenam, Esculapium.
• Commendat ab aliis segregatum. Solus, in solis locis. Ignobilis, ignotus. S. De
re confer Metamorph. XV, 479 seqq. 63 Currum everterunt et juvenem effu-
derunt, ex quo verbo illud eliciendum, propter zeugma.

62

Filius ardentes haud secius 61

æquore campi Exercebat equos, curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos præstanti corpore Turnus
Vertitur 65 arma tenens, et toto vertice supra est.
Cui triplici crinita juba galea alta Chimæram
Sustinet, Ætnæos 66 efflantem faucibus ignes;
Tam 67 magis illa fremens et tristibus effera flammis,
Quam magis effuso crudescunt sanguine pugnæ.
At lævem clipeum sub latis cornibus Io 68
Auro insignibat, jam sætis obsita, jam bos,
Argumentum ingens, et custos virginis Argus,
Cælataque amnem fundens pater 69 Inachus urna.
Insequitur nimbus peditum, clipeataque totis
Agmina densantur campis, Argivaque 70 pubes,
Auruncæque manus 71, Rutuli, veteresque Sicani,
Et Sacranæ acies 72, et picti scuta Labici;

Qui saltus, Tiberine, tuos, sacrumque Numici 73
Litus arant, Rutulosque exercent vomere colles,
Circæumque 74 jugum ; quis Juppiter Anxurus arvis
Præsidet, et viridi 75 gaudens Feronia luco;
Qua Saturæ jacet atra palus 76, gelidusque per imas
Quærit iter valles atque in mare conditur Ufens.

Hos super advenit Volsca de gente Camilla,
Agmen agens equitum et florentes 77 ære catervas,
Bellatrix non illa colo calathisve Minervæ
Femineas assueta manus, sed prælia virgo
Dura pati 78, cursuque pedum prævertere ventos.
Illa vel intactæ 79 segetis per summa volaret
Gramina, nec teneras cursu læsisset aristas;
Vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti,
Ferret iter, celeres nec tingueret æquore plantas.

64 Nihilo minus; patria fortuna non monitus. 65 Versatur, incedit. Supra est, eminet inter ceteros. 66 Ignes tantos, quantos Etna evomit.

67 Tanto magis
illa Chimæra est
fremens, quan-
to magis etc.
68 Inachi filia in
vaccam mutata.

Latis, patulis.
Pater,

- 69
non tantum ip-
sius Ionis, sed
etiam auctor o-
riginis Turni..
Serv. Quod su-
pra vidimus v.
371 seq., n. 67.

70 Ex illis

colonis Acrisioneis, de quibus 410, n. 85.71 Ex Auruncis cis Lirin habitantibus; trans Lirin degentes intelligebantur supra 727, n. 38. Bene veteres Sicaetenim ubi nunc Roma est, ibi olim fuerunt Sicani, quos postea pepulerunt Aborigines.. S. Adde XI, v. 316 seq. 72 De his ipsi veteres hærebant inter

ni

duas explicationes, quæ referuntur a Servio: Dicunt quemdam Corybantem venisse ad Italiam, et tenuisse loca quæ nunc Urbi vicina sunt, et ex eo populos ducentes originem Sacranos appellatos: nam sacrati sunt Matri deùm Corybantes. Alii vero esse acies Ardeatium volunt, qui aliquando, quum pestilentia laborarent, ver sacrum voverunt, id est diis voverunt quæcumque proximo vere nata essent. Unde Sacrani dicti. Labici, vulgo Labicani, ex oppido Latii dicto Labicum, hodie la Colonna. De nomine fabulam vide ap. Servium. - 73 Vide 242, n. 8. Litus sacrum, ut fluminis sacri, aut jam tum sacri, aut per prolepsin: nam invento illic cadavere Æneæ sacratus est. S. Arare enim non licebat agros diis sacros. 74 Vide supra 10, not. 7. De Jove Anxuro Servius: Circa hune tractuin Campaniæ colebatur puer Jupiter, qui Anxurus dicebatur, quasi veu Eupo, id est sine novacula, qui barbam numquam rasisset; et Juno virgo, quæ Feronia dicebatur. Est autem fons in Campania juxta Terracinam, quæ aliquando Anrur est dicta. » Alibi Feronia appellatur nympha. Fons ejus et templum erat ubi hodie turris antiqua, dicta Torre Otto-Faccia. 75 Non vacat quod addidit viridi: nam quum aliquando hujus fontis lucus fortuito arsisset incendio, et vellent incolæ inde transferre simulacra, subito reviruit. S. 76 Quæ pars fuisse videtur paludum Pomptinarum, quas alit etiam Ufens, angustum flumen, hodie Uffente. 17 Ennius et Lucretins florens dicunt omne quod nitidum est: hos est secutus Virgilius. S. 78 Pati, repete assueta. -79 Ita ut videatur ne tacta quidem esse.

80 Ornatus regius, chlamys purpurea. La

ves, carnosos et nitentes. Sic XI, 40, læve pectus. 81 Fibula, non acus quæ consuetudo est feminarum. Ob.

Illam omnis tectis agrisque effusa juventus

Turbaque miratur matrum, et prospectat cuntem
Attonitis inhians animis, ut regius ostro

Velet honos 80 læves humeros, ut fibula crinem
Auro internectat, Lyciam $2 ut gerat ipsa pharetram
Et pastoralem 83 præfixa cuspide myrtum.

servavit Donatus: Crinem ejus non ars feminea, sed virilis fibula militarisque nectebat.82 Ut alibi legimus Cretenses vel Creticas sagittas: nam Lycii quo. que arte sagittandi excellebant. 83 Quia myrto pugnare pastores solent. Serv. De qua confer supra III, 23, et Georg. II, 447, not. 39. Similiter Statius, Theb. IV. 300, de parte Arcadum: hi Paphias myrtos a stirpe recurvant Et pastorali meditantur prælia trunco.

UT belli signum Laurenti Turnus ab arce
Extulit, et rauco strepuerunt cornua cantu,
Utque acres concussit equos2, utque impulit arma,
Extemplo turbati animi3; simul omne tumultu
Conjurat trepido Latium, sævitque juventus
Effera. Ductores primi, Messapus et Ufens
Contemptorque deûm Mezentius, undique cogunt
Auxilia, et latos vastant cultoribus 5 agros.
Mittitur et magni Venulus 6 Diomedis ad urbem,
Qui petat auxilium, et, Latio consistere Teucros,
Advectum Ænean classi, victosque Penates
Inferre, et fatis regem se dicere posci',
Edoceat, multasque viro se adjungere gentes
Dardanio, et late Latio increbrescere nomen :
Quid struat his cœptis, quem, si fortuna sequatur,

1 Vexilla; vide not. 3. Turnus; nam Latinus reliquerat rerum habenas, VII, v. 600.2 Hoc ad equites pertinet, arma ad pedites. Impulit, movit. Est autem id sacrorum. Nam is qui belli susceperat curam, sacrarium Martis ingressus, primo ancilia commovebat, pòst hastam simulacri, dicens: Mars vigila. Serv.3 Animi Latinorum. Conjurat: nam si esset tumultus, id est bellum Italicum vel Gallicum, quia singulos interrogare non vacabat, is qui fuerat ducturus exercitum, ibat ad Capitolium, et exinde proferens duo vexilla, unum russeum, quod pedites evocabat, alterum cæruleum, quod erat equitum, dicebat: Qui rempublicam salvam vult esse, me sequatur; et qui convenissent, simul jurabant, et dicebatur ista militia conjuratio. Hæc Servius inter plura quæ narrat de veteri militia. - 4 De quibus vide VII, 691, 647, 745.-5 Abducendo cultores, vastos et desertos efficiunt. S.-6. Hunc fuisse constat Argivum. Alii Lavini imperasse olim tradunt. S. Diomedes, Troja redux quum Argos brevi reliquisset, post multos errores in Italiam delatus, a Dauno, Apuliæ rege, exceptus est, et filiæ matrimonio regnique parte potitus condidit, præter urbes alias, Argos Hippium, quæ postea dicta Argyrippa, denique Arpi, quod nomen hodieque perstat. Strue: et dicere, se a fatis posci regem.-8. Bene non Eneæ dixit, sed viro Dardanio: ut non sit mirum, si sequebantur hominem sibi cognatione sociatum. S. Quæ metuenda esse videbantur, ea narraturi erant legati jam evenisse, ad cornmovendum Diomedem.