nepotem,
se e continenti

qui genere tertiam victimam præbuit rei publicæ, de Finibus 11, c. 19, § 61: Tusc. 1, c. 37, 5

89. Inter Dru

sos, qui ob Liviam Augusti uex illa

xorem

gente memorari
videntur in tot
gentibus illus-
trioribus, emi-
nebat M. Livius
Salinator, victor
Hasdrubalis.
91 Est Titus ille
Manlius Torqua-
tus Imperiosus,
qui victorem fi-

Aspice Torquatum 91, et referentem signa Camillum.
Illæ autem, paribus quas fulgere cernis in armis,
Concordes animæ 92 nunc et dum nocte premuntur,
Heu! quantum inter se bellum, si 93 lumina vitæ
Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt!
Aggeribus 94 socer Alpinis atque arce Monœci
Descendens, gener adversis instructus Eois 95.
Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite 96 bella;
Neu patriæ validas in viscera vertite vires!
Tuque prior 97, tu parce, genus qui ducis Olympo;
Projice tela manu, sanguis meus!

Ille 98 triumphata Capitolia ad alta Corintho
Victor aget currum, cæsis insignis Achivis.
Eruet ille 99 Argos Agamemnoniasque Mycenas,
Ipsumque aciden, genus armipotentis Achilli,
Ultus avos Troja', templa et temerata Minervæ.
lium supplicio Quis te, magne Cato2, tacitum, aut te, Cosse relin-

[quat?

capitali affecit; v. Liv. VIII, 7. Camillus retulit, recepit ab Gallis victis signa militaria, quæ illi Romanis eripuerant in famosissima pugna Alliensi; vide Liv. V, 49.92 Pompeius Magnus et Julius Cæsar, qui et socer Pompeii. Fulgo, is, antique pro fulgeo, es. 93 Quando; vide V, 64, n. 30.94 Montibus Alpium; ex Gallia Transalpina veniens. Arx Monaci, promontorium Liguria cum portu et templo Herculis Monaci, hodieque Monaco. Jam vero Cæsarem constat opposita Italiæ parte ex Alpibus descendisse, Ariminique transivisse Rubiconem, nullatenus autem attigisse occidentale litus Italiæ. Quare videtur poeta, in divo Julio, Herculis memoriam excitare voluisse legentibus hac Alpini loci mentione, ubi geographi diligentiam nemo erat requisiturus. 95 Adversis copiis in Oriente collectis, viribus Orientis, ut Antonius VIII, 687.96 Adsuesco cum accusativo, dativi loco, nec a prosa alienum. Mire (id est egregie) dictum. Ab illis enim quasi consuetudinem fecit populus Romanus bellorum civilium. Septies (al. octies) enim gesta sunt. Serv., deinde singula recensens. - 97 Apostrophe admirabilis! Cæsari dicit, quem clementem circa Pompeianos legimus; cui vult tunc hoc esse mandatum. Serv. 98 Lucius Mummius, inde nactus cognomen Achaici. De passivo triumphata vide p. 94, n. 30.99 Minus certum quis hic sit intelligendus. Eacides quidem de Macedoniæ rege capi debet; nam ob Olympiadem, Alexandri M. matrem, Epiri regis Neoptolemi filiam, hi reges maternam stirpem ducebant ab Achille acida. Jam ultimum Macedoniæ regem, Perseum, devicit Lucius Æmilius Paullus, in hoc Achillis nepote explens ultionem Trojanorum, etiam Epirum, Neoptolemi seu Pyrrhi olim regnum, ferociter depopulatus. Sed idem Æmilius dici non potest eruisse Argos el Mycenas sive Græciæ potentiam destruxisse, quod Mummio potius tribuendum erat. Hinc apparet poetam aut non absolutum reliquisse hunc locum, aut statuisse una cum Macedoniæ casu fractas esse vires totius Græciæ, quæ quidem, stante regno illo, haud dubie fuisset rebellatura. 1 Avos Troja ambiguum et prorsus inconcinne dictum, vix est virgilianum. Quod et veteres grammatici senserunt, jungentes Troia (pro: Trojanæ) Minerva. Temerata a Græcis et Palladium rapientibus et turpem vim inferendo sacerdoti; v. II, 165 seqq., 403 seqq. 2. Censorium dicit; nam Uticensem, præsente Augusto, contra quem pater ejus et dimicavit et Anticatones scripsit, faudare non poterat. Cosse: Aulus Cornelius Cossus, tribunus militaris consulari potestate, qui regem Tuscorum, Lartem Tolumnium, occidit, et secunda post Romulum opima spolia reportavit. S. Vide Livium IV, c. 16, 20.3 Tib. Sempronium Gracchum, bis consulem bello Punico secundo; ejus nepotem cognominem, item bis consulem, victorem Celtiberorum, patrem duorum Gracchorum hodie celebriorum, quos sine tali patre et abavo tali poeta in hoc recensu haud dubie

Quis Gracchi genus 3 ? aut geminos, duo fulmina belli,

non commemorasset.

Scipiadas, cladem Libyæ? parvoque potentem 5
Fabricium? vel te sulco, Serrane 6, serentem?
Quo' fessum rapitis, Fabii? Tu Maximus ille es,
Unus & qui nobis cunctando restituis rem.
Excudent alii9 spirantia mollius æra,

Credo equidem; vivos ducent 10 de marmore vultus;
Orabunt causas 11 melius, cœlique meatus
Describent radio 12 et surgentia sidera dicent :
Tu regere imperio populos, Romane, memento;
Hæ tibi erunt artes, pacisque imponere more 13,
Parcere subjectis, et debellare superbos 14. »

Sic pater Anchises, atque hæc mirantibus addit:
<< Aspice ut insignis spoliis Marcellus 15 opimis
Ingreditur, victorque viros supereminet omnes!
Hic rem Romanam, magno turbante tumultu 16,
Sistet eques, sternet Pœnos 17 Gallumque rebellem,
Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino 18. »

Atque hic Æneas (una namque ire videbat
Egregium forma juvenem 19 et fulgentibus armis ;
Sed frons læta parum, et dejecto lumina vultu):
« Quis, pater, ille, viru qui sic 20 comitatur eunte?
Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum ?

manu spargentem semen convenerunt," ut dixit Cicero. Et Plinius in Hist. Nat. XVIII, 4: Serentem, ait, invenerunt dati honores Serranum, unde cognomen. - 7

Quo, in quantam rerum co

piam? Quippe quæ gens una tot viros fortes protulit, ut sola

se exercitui Vejentium opponeret, unius familia viribus Vejenti populo pestem minitans, Liv. II, 48, 49. 8 Nobilis versus Ennii; vide Cic. de Offic. I, c. 24.9 Alii dicit Græcos, quos Romanis futuros esse superiores credit arte plastica, eloquentia et astronomia. Spirantia æra, de signis æneis tam affabre factis, ut vivere et spirare videantur. (Conf. Georg. III, 34, n. 31.) Ea autem artis perfectio exprimitur voce mollis, quia jam mobilis, ad tactum cedens et flexibilis, sicut vivum corpus, apparet materia rigida. -10 Ducere et gr. laúve proprie dicebantur de metallis malleo ducendis, id est extendendis et tenuandis, quibus laminis a vetustissimis artificibus signa conficiebantur; deinde hæc verba translata sunt ad omne genus plastices, etiam fusile et sculptile. 11 NARRABUNT causas, ut philosophia intelligatur, malit Peerlkampius, cujus digna cognitu nota p. 447-8. 12 Vide not. 41 Ecloga III. 13 Id quod Livius dixit aliis modum belli et pacis facere (IX, c. 14). 14 Talem animum usque voluisse ostendere Romanos, historiæ eorum clamant, eumque Augusto tribuit Horatius (in Carm. Sæc.): bellante prior, jacentem Lenis in hostem. 15 Marcum Claudium Marcellum, qui, post Romulum et Cossum, tertia spolia opima reportavit a Viridomaro, duce Gallorum Insubrium, a. U. 532, ad Clastidium. 16 Tumultus dicitur bellum subitum, quod celeriter depellendum est, quales erant incursiones Gallorum subitæ. Sistet, confirmabit, corroborabit. S. Eques, nam equitatu multo, peditibus paucis in illo prœlio utebatur. — 17 Primus Romanorum Marcellus de Hannibale victoriam retulit, ad Nolam, a. U. 538. — 18 Secundum legem Numæ, qui præcepit prima opima spolia Jovi Feretrio debere suspendi, quod jam Romulus fecerat; secunda Marti, quod Cossus fecit; tertia Quirino, quod fecit Marcellus. Serv. Eadem ex Commentariis Numæ memorat Plutarchus, Marc. c. 8, quamquam cum aliis referens, tria spolia opima fuisse dedicata in templo Jovis Feretrii. 19 Marcum Marcellum, filium Octavia, sororis Augusti, ab Augusto adoptatum, ipsique et populo gratissimum ob eximiam morum jucunditatem. Hic sexto decimo anno incidit in valetudinem, et periit octavo decimo in Baiano, quum ædilitatem gereret. Hujus mortem vehementer civitas doluit. Cum ingenti pompa est relatus, et in campo Martio sepultus. Huic ergo poeta quasi epitaphion dicit. Et constat, hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et Octavia esse recitatum, ut fletu nimio imperarent silentium, nisi Virgilius finem esse dixisset. Serv. - 20 Sic, vultu adeo tristi.

Quis strepitus circa comitum ! quantùm 21 instar in
Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.» [ipso!
Tum pater Anchises lacrimis ingressus 22 obortis :
« O gnate, ingentem luctum ne quære tuorum;
Ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra
Esse sinent. Nimium vobis Romana propago
Visa 23 potens, Superi, propria hæc si dona fuissent.
Quantos ille virùm magnam Mavortis ad urbem
Campus aget gemitus! vel quæ, Tiberine 24, videbis
Funera, quum tumulum præterlabere recentem!
Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
In tantum spe 25 tollet avos; nec Romula quondam
Ullo se tantum tellus jactabit alumno.

Heu pietas! heu prisca fides, invictaque bello
Dextera! non illi se quisquam impune tulisset
Obvius 26 armato, seu quum pedes iret in hostem,
Seu spumantis equi foderet calcaribus armos 27.
Heu, miserande puer, si 28 qua fata aspera rumpas'
Tu Marcellus 29 eris. Manibus date lilia plenis,
Purpureos spargam 30 flores, animamque nepotis
His saltem accumulem 31 donis, et fungar inani
Munere. » Sic tota passim regione vagantur
Aeris 32 in campis latis, atque omnia lustrant.
Quæ postquam Auchises natum per singula duxit,
Incenditque animum famæ venientis amore,
Exin bella viro memorat quæ deinde gerenda,
Laurentesque 33 docet populos, urbemque Latini,
Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.
Sunt geminæ Somni portæ 34, quarum altera fertur

dialogo Fanni causa difficilis, laudare puerum. Non enim res laudanda, sed spes est. Serv. Tellus Romula, v. p. 273, n. 63.-- 26 Pro vulgari obvium, ut p. 166, not. 77. 27 Armos latiore sensu de lateribus equi, quæ incipiunt ab armis; nam ipsi armi non possunt calcaribus fodi. 28 Præcedentibus vix digna sententia talis: Si dura fata rumpere possis et ad virilitatem pervenire, tu eris Marcellus, talis qualis est Marcellus, ille vir amplissimus superius dictus. S. Quare melius particula si optantis esse statuitur : Utinam tibi liceat aliqua ratione effugere hanc duritiem fati! 29 Ilic primum poeta nomen juvenis ponit. Quo nomine solo magna spes, maximus dolor populi et Augusti in animis æqualium ita reviviscebat, ut Virgilius nihil de illis addendum censeret, sed Anchisen ipsum faceret funebres ei honores commoto animo præstantem. Nulla igitur hic lacuna, quod statuebat Peerlkamp., cetera bene disserens p. 452.30 Pro: ut spargam. Similis locus IV, 683, n. 2. Lilia rubentia, quæ Græci vocant xpíva, aliaque purpurea memorat Plinius Hist. Nat. XXI, 11 et 12. 31 Pro consueto cumulem. Munere inani, nihil profuturo, ut in eadem re XL, 52, vano honore. Sic, his dictis, deinde. 32 Aer homerico usu positum de plena nebulis et tenebricosa atmosphæra ut loquimur : in campis caliginis, caliginosis. Talia sane habentur loca infera, sed quum heroes non egrediantur Elysium æthere et lumine purpureo vestitum (610), et hic et supra v. 827, n. 92, poetam dormitasse apparet. 33 Nimirum bella gerenda cum Laurentinis populis, Tiberim accolentibus. 34 Quum emittendus esset Eneas e locis inferis porta alia quam qua intraverat,

Cornea, qua veris facilis datur exitus Umbris;
Altera candenti perfecta nitens elephanto 35,
Sed falsa ad cœlum mittunt insomnia Manes 36.
His ubi tum natum Anchises unaque Sibyllam
Prosequitur dictis, portaque emittit eburnà,
Ille viam secat ad naves, sociosque revisit;
Tum se ad Caietæ recto fert litore 37 portum.
Ancora de prora jacitur; stant litore puppes.

aptissime poeta Somni illis portis duabus utitur, per quas quidem Somnia prodire credebantur. Eaque in Orci vestibulo sedem habere vidimus

supra v. 282 seqq. De geminis autem portis jam Homerus cecinerat, Odyss. T, 562-7, ex eoque refert Ovidius, Metamorph. X1, 623-8. Umbris, Somniis. 35 Ebore. - 36 Sic etiam Tibullus II, eleg. 6, 37: Ne tibi neglecti mittunt mala somnia Manes. Sequens his dictis non habet in præcedentibus quo referatur, atque adeo tota narratio de reditu Æneæ ita properata est, ut poetam hæc retractaturum fuisse appareat. - 37 Recto litore, recta secundum litus viâ. Eodem modo dictum VIII, 57: Ego te ripis et recto flumine ducam. De Caieta videndum initium libri sequentis.

sicuti Misenus,
et Palinurus e-
tiam. S. 2
Nomen honoris

tui causa datum
Caietæ et urbi
et promontorio,
servat sedem,
permanet ei lo-
co ubi es sepul-
ta. 3 Nomen
tuum loco da-
tum signat ossa,
tanquam titulus
sepulchri indi-
cat ubi ossa tua
requiescant.
4 Litotes, pro:
gloria.5 Ex-
sequiis, intelli-
ge Miseni, de
quibus VI, 212-
235.6 Velifi-
ra Circæa, id est
Circeii, promon-
torium extremi
Latii, h. monte
Circello: qui

quæ est magna

catione.-7 Ter

Eternam moriens famam, Caieta, dedisti :

Et nunc servat honos sedem tuus2, ossaque3 nomen
Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

At pius exsequiis Eneas rite solutis,

Aggere composito tumuli, postquam alta quierunt
quora, tendit iter velis, portumque relinquit.
Aspirant auræ in noctem, nec candida cursus
Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.
Proxima Circææ raduntur litora terræ,
Dives inaccessos 8 ubi Solis filia lucos

Assiduo resonat9 cantu, tectisque superbis
Urit odoratam 10 nocturna in lumina cedrum,
Arguto tenues percurrens pectine telas.
Hinc exaudiri gemitus iræque leonum

Vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,
Setigerique sues, atque in præsepibus 12 ursi
Sævire, ac formæ magnorum ululare luporum;
Quos hominum ex facie dea sæva potentibus herbis
Induerat Circe in vultus ac terga ferarum.

mons antehac insula fuit; paludibus enim a continenti segregabatur, quas fluminum limus ag gestus exclusit. S. Ea sedes famosa Circes, filiæ Solis. - 8 Inaccessibiles (quod non dicunt Latini, neque invincibilis, sed invictus). 9 Resonare facit. S. 10 Odoriferam. Et hoc ideo, quia usus olei apud majores non fuit, præcipue in Italia. S. 11 Stridulo, sonanti; ut ilex arguta Ecl. VII, 1. De re confer p. 122, not. 86. Sequuntur infinitivi, quibus narrantur res quæ non tenore ullo aut ordine succedendi, sed carptim fiunt. -12 Stabulis, caveis ubi aluntur. S. Item infra v. 275.