Atque huic responsum paucis ita reddidit heros :
Nulli certa domus ; lucis habitamus opacis,
Riparumque toros et prata recentia rivis
Incolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas,
Hoc superate jugum ; et facili jam tramite sistam.
Dixit, et antè tulit gressum, camposque nitentes
Desuper ostentat: dehinc summa cacumina linquunt.
At pater Anchises penitùs convalle virenti
Inclusas animas, superumque ad lumen ituras,
Lustrabat studio recolens; omnemque suorum
Fortè recensebat numerum, carosque nepotes,
Fataque, fortunasque virûm, moresque, manusque.
Isque, ubi tendentem adversum per gramina vidit
Enean, alacris palmas utrasque tetendit;
Effusæque genis lacrymæ ; et vox excidit ore :
Venisti tandem, tuaque spectata parenti
Vicit iter durum pietas ! datur ora tueri,

Nate, tua, et notas audire et reddere voces !
Sic equidem ducebam animo, rebarque futurum,
Tempora dinumerans; nec me mea cura fefellit.
Quas ego te terras et quanta per æquora vectum
Accipio! quantis jactatum, nate, periclis!
Quàm metui, ne quid Libyæ tibi regna nocerent !
Ille autem Tua me, genitor, tua tristis imago,
Sæpiùs occurrens, hæc limina tendere adegit,

675

680

685

690

695

Stant sale Tyrrheno classes. Da jungere dextram,
Da, genitor; teque amplexu ne subtrahe nostro.
Sic memorans, largo fletu simul ora rigabat.
Ter conatus ibi collo dare brachia circùm ;

700

Ter frustra comprensa manus effugit imago,

Par levibus ventis, volucrique simillima somno.
Interea videt Æneas in valle reductâ
Seclusum nemus, et virgulta sonantia silvis,
Lethæumque, domos placidas qui prænatat, amnem.
Hunc circum innumeræ gentes populique volabant :
Ac, veluti in pratis, ubi apes æstate serenâ
Floribus insidunt variis, et candida circum
Lilia funduntur; strepit omnis murmure campus.
Horrescit visu subito, causasque requirit
Inscius Æneas, quæ sint ea flumina porrò,

705

710

Quive viri tanto complêrint agmine ripas.

Tum pater Anchises: Animæ, quibus altera fato
Corpora debentur, Lethæi ad fluminis undam
Securos latices et longa oblivia pòtant.

715

Has equidem memorare tibi, atque ostendere coràm,
Jam pridem hanc prolem cupio enumerare meorum,
Quò magis Italiâ mecum lætere repertâ.

O pater, anne aliquas ad cœlum hinc ire putandum est
Sublimes animas, iterumque in tarda reverti
Corpora? Quæ lucis miseris tam dira cupido?
Dicam equidem ; nec te suspensum, nate, tenebo;
Suscipit Anchises, atque ordine singula pandit.
Principio cœlum ac terras, camposque liquentes,
Lucentemque globum lunæ, Titaniaque astra,
Spiritus intus alit, totamque infusa per artus
Mens agitat molem, et magno se corpore miscet.
Inde hominum pecudumque genus, vitæ que volantûm,

720

725

Et quæ marmoreo fert monstra sub æquore pontus.
Igneus est ollis vigor et cœlestis origo

730

Seminibus, quantùm non noxia corpora tardant,

Terrenique hebetant artus moribunda que membra.

Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque ; neque auras Dispiciunt, clausæ tenebris et carcere cæco.

Quin et supremo quum lumine vita reliquit,

735

Non tamen omne malum miseris, nec funditùs omnes

Corporeæ excedunt pestes; penitùsque necesse est
Multa diu concreta modis inolescere miris.
Ergo exercentur pœnis, veterumque malorum
Supplicia expendunt. Aliæ panduntur inanes
Suspensæ ad ventos: aliis sub gurgite vasto
Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni :
Quisque suos patimur Manes; exinde per amplum
Mittimur Elysium, et pauci læta arva tenemus :
Donec longa dies, perfecto temporis orbe,
Concretam exemit labem, purumque reliquit
Etherium sensum, atque auraï simplicis ignem.
Has omnes,
ubi mille rotam volvêre per annos,
Lethæum ad fluvium deus evocat agmine magno;
Scilicet immemores supera ut convexa revisant
Rursus, et incipiant in corpora velle reverti,

740

745

750

Dixerat Anchises: natumque unâque Sibyllam
Conventus trahit in medios, turbamque sonantem ;
Et tumulum capit, unde omnes longo ordine possit
Adversos legere, et venientûm discere vultus.

755

Nunc age, Dardaniam prolem quæ deinde sequatur

Gloria, qui maneant Italâ de gente nepotes,

Illustres animas, nostrumque in nomen ituras,
Expediam dictis, et te tua fata docebo.
Ille, vides, purâ juvenis qui nititur hastâ,
Proxima sorte tenet lucis loca; primus ad auras
Ætherias Italo commixtus sanguine surget,
Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles:
Quem tibi longævo serum Lavinia conjux
Educet silvis regem, regumque parentem ;
Unde genus Longâ nostrum dominabitur Albâ.
Proximus ille Procas, Trojanæ gloria gentis ;
Et Capys, et Numitor, et, qui te nomine reddet,
Silvius Æneas, pariter pietate vel armis
Egregius, si unquam regnandam acceperit Albam.
Qui juvenes quantas ostentant, adspice, vires!
At, qui umbrata gerunt civili tempora quercu,

760

765

770

Hi tibi Nomentum, et Gabios, urbemque Fidenam ;

Hi Collatinas imponent montibus arces,

Pometios, castrumque Inui, Bolamque, Coramque :

775

Hæc tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terræ.
Quin et avo comitem sese Mavortius addet
Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
Educet. Viden' ut geminæ stant vertice cristæ,
Et Pater ipse suo Superûm jam signat honore?
En, hujus, nate, auspiciis illa inclyta Roma
Imperium terris, animos æquabit Olympo,
Septemque una sibi muro circumdabit arces,
Felix prole virûm : qualis Berecyntia mater
Invehitur curru Phrygias turrita per urbes,
Læta deûm partu, centum complexa nepotes,
Omnes cœlicolas, omnes supera alta tenentes.
Huc geminas nunc flecte acies: hanc adspice gentem,
Romanosque tuos. Hic Cæsar, et omnis Iuli
Progenies, magnum cœli ventura sub axem.
Hic vir, hic est, tibi quem promitti sæpiùs audis,

780

785

790

Augustus Cæsar, divi genus; aurea condet
Sæcula qui rursus Latio, regnata per arva

Saturno quondam ; super et Garamantas et Indos
Proferet imperium: jacet extra sidera tellus,
Extra anni solisque vias, ubi cœlifer Atlas
Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.
Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna
Responsis horrent divûm, et Mæotia tellus,
Et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
Nec verò Alcides tantùm telluris obivit,
Fixerit æripedem cervam licèt, aut Erymanthi
Pacârit nemora, et Lernam tremefecerit arcu :
Nec, qui pampineis victor juga flectit habenis,
Liber, agens celso Nysæ de vertice tigres.

Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis ?
Aut metus Ausoniâ prohibet consistere terrâ?
Quis procul ille autem ramis insignis olivæ,
Sacra ferens? nosco crines incanaque menta
Regis Romani, primus qui legibus urbem
Fundabit, Curibus parvis et paupere terrâ
Missus in imperium magnum. Cui deinde subibit,
Otia qui rumpet patriæ, residesque movebit

795

800

805

810

Tullus in arma viros, et jam desueta triumphis

Agmina. Quem juxtà sequitur jactantior Ancus,

815

Nunc quoque jam nimiùm gaudens popularibus auris.
Vis et Tarquinios reges, animamque superbam
Ultoris Bruti, fascesque videre receptos ?

Consulis imperium hic primus sævasque secures
Accipiet; natosque pater, nova bella moventes,
Ad pœnam pulchrâ pro libertate vocabit.
Infelix! utcumque ferent ea facta minores,
Vincet amor patriæ, laudumque immensa cupido.
Quin Decios, Drusosque procul, sævumque securi
Adspice Torquatum, et referentem signa Camillum.
Illæ autem, paribus quas fulgere cernis in armis,
Concordes animæ nunc, et dum nocte prementur,
Heu ! quantum inter se bellum, si lumina vitæ
Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt !
Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoci
Descendens; gener adversis instructus Eois.

820

825

830

Ne, pueri, ne tanta animis assuescite bella ;
Neu patriæ validas in viscera vertite vires.
Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo;
Projice tela manu, sanguis meus.

835

840

Ille triumphatâ Capitolia ad alta Corintho
Victor aget currum, cæsis insignis Achivis.
Eruet ille Argos, Agamemnoniasque Mycenas,
Ipsumque aciden, genus armipotentis Achilli;
Ultus avos Troja, templa et temerata Minervæ.
Quis te, magne Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat?
Quis Gracchi genus? aut geminos, duo fulmina belli,
Scipiadas, cladem Libyæ ? parvoque potentem
Fabricium? vel te sulco, Serrane, serentem ?
Quò fessum rapitis, Fabii? Tu Maximus ille es,
Unus qui nobis cunctando restituis rem.
Excudent alii spirantia molliùs æra,

Credo equidem; vivos ducent de marmore vultus ;
Orabunt causas meliùs, cœlique meatus
Describent radio, et surgentia sidera dicent.
Tu regere imperio populos, Romane, memento;
Hæ tibi erunt artes, pacisque imponere morem,
Parcere subjectis, et debellare superbos.

Sic pater Anchises, atque hæc mirantibus addit:
Adspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
Ingreditur, victorque viros supereminet omnes !
Hic rem Romanam, magno turbante tumultu,
Sistet, eques sternet Panos, Gallumque rebellem,
Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.
Atque hîc Æneas, unâ namque ire videbat
Egregium formâ juvenem et fulgentibus armis,
Sed frons læta parum, et dejecto lumina vultu :
Quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem ?
Filius? anne aliquis magnâ de stirpe nepotum?

845

850

855

860

Qui strepitus circà comitum! quantum instar in ipso est! 865
Sed Nox atra caput tristi circumvolat umbrâ.
Tum pater Anchises, lacrymis ingressus obortis :
O nate, ingentem luctum ne quære tuorum ;
Ostendent terris hunc tantùm fata, neque ultrà
Esse sinent. Nimiùm vobis Romana propago
Visa potens, Superi, propria hæc si dona fuissent.

870