455 Ante volant, fonitumque ferunt ad litora venti. Talis in adverfos ductor Rhoeteius hoftes

Agmen agit: denfi cuneis fe quifque coactis Agglomerant. ferit ense gravem Thymbræus Ofirim, Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates, 460 Ufentemque Gyas. cadit ipfe Tolumnius augur, Primus in adverfos telum qui torferat hostes. Tollitur in cœlum clamor; verfique viciffim Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. Ipfe neque adverfos dignatur fternere morti; 465 Nec pede congreffos æquo, nec tela ferentes Infequitur: folum denfa in caligine Turnum Vestigat luftrans, folum in certamina poscit.

Hoc concuffa metu mentem Juturna virago
Aurigam Turni media inter lora Metifcum
470 Excutit, et longe lapfum temone relinquit.
Ipfa fubit, manibufque undantes flectit habenas,
Cuncta gerens, vocemque, et corpus, et arma Metisci.
Nigra velut magnas domini cum divitis ædes
Pervolat, et pennis alta atria lustrat hirundo,
475 Pabula parva legens, nidifque loquacibus escas,
Et nunc porticibus vacuis, nunc humida circum
Stagna fonat: fimilis medios Juturna per hostes
Fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru:
Jamque hic germanum, jamque hic oftendit ovantem:
480 Nec conferre manum patitur: volat avia longe.

Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbes,*
Vestigatque virum, et disjecta per agmina magna
Voce vocat. quoties oculos conjecit in hoftem,
Alipedumque fugam curfu tentavit equorum;
485 Averfos toties currus Juturna retorfit.

Heu, quid agat? vario nequicquam fluctuat æstu:
Diverfæque vocant animum in contraria curæ.
Huic Meffapus, uti læva duo forte gerebat
Lenta levis curfu præfixa hastilia ferro,
490 Horum unum certo contorquens dirigit ictu.
Subftitit Aeneas, et fe collegit in arma,

Poplite fubfidens: apicem tamen incita fummum
Hasta tulit, summasque excuffit vertice cristas.
Tum vero affurgunt iræ, infidiifque fubactus,
495 Diverfos ubi fenfit equos, currumque referri,
Multa Jovem, et læfi teftatus fœderis aras,
Jam tandem invadit medios; et Marte fecundo
Terribilis, fævam nullo difcrimine cædem
Sufcitat; irarumque omnes effundit habenas.

500 Quis mihi nunc tot acerba Deus, quis carmine cædes
Diverfas, obitumque ducum, quos æquore toto
Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,
Expediat? tanton' placuit concurrere motu,
Juppiter, æterna gentes in pace futuras?

505 Aeneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentes
Pugna loco ftatuit Teucros) haud multa moratus,
Excipit in latus, et qua fata celerrima, crudum
Tranfadigit coftas et crates pectoris ensem.

Turnus equo dejectum Amycum, fratremque Diorem 510 Congreffus pedes; hunc, venientem cufpide longa, Hunc mucrone ferit; curruque abscissa duorum Suspendit capita, et rorantia fanguine portat. Ille Talon, Tanaimque neci, fortemque Cethegum, Tres uno congreffu, et mostum mittit Onyten; 515 Nomen Echionium, matrifque genus Peridiæ.

Hic fratres Lycia miffos et Apollinis agris,

Et

Et juvenem exofum nequicquam bella Menoten
Arcada; pifcofæ cui circum flumina Lernæ

Ars fuerat, pauperque domus; nec nota potentum
520 Munera: conductaque pater tellure ferebat.
Ac velut immiffi diverfis partibus ignes

Arentem in silvam, et virgulta fonantia lauro;
Aut ubi decurfu rapido de montibus altis

Dant fonitum fpumofi amnes, et in æquora currunt;
525 Quifque fuum populatus iter: non fegnius ambo
Aeneas Turnufque ruunt per prælia: nunc, nunc
Fluctuat ira intus: rumpuntur nescia vinci
Pectora: nunc totis in vulnera viribus itur.

Murranum hic, atavos et avorum antiqua fonantem 530 Nomina, per regefque actum genus omne Latinos, Præcipitem fcopulo, atque ingentis turbine faxi Excutit, effunditque folo. hunc lora et juga subter Provolvere rotæ, crebro fuper ungula pulsu Incita nec domini memorum proculcat equorum. 535 Ille ruenti Hyllo, animifque immane frementi Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet: Olli per galeam fixo ftetit hafta cerebro. Dextera nec tua te, Graium fortiffime Creteu, Eripuit Turno: nec Di texere Cupencum, 540 Aenea veniente, fui. dedit obvia ferro

Pectora: nec mifero clypei mora profuit ærei. Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi Oppetere, et late terram confternere tergo. Occidis, Argivæ quem non potuere phalanges 545 Sternere, nec Priami regnorum everfor Achilles. Hic tibi mortis erant metæ: domus alta fub Ida, Lyrneffi domus alta, folo Laurente fepulcrum.

Totæ adeo converfæ acies, omnefque Latini, Omnes Dardanidæ: Mneftheus, acerque Sereftus, 550 Et Messapus equum domitor, et fortis Afylas, Tufcorumque phalanx, Evandrique Arcades alæ, Pro fe quifque viri, fumma nituntur opum vi. Nec mora, nec requies: vafto certamine tendunt. Hic mentem Aeneæ genetrix pulcherrima mifit, 555 Iret ut ad muros, urbique adverteret agmen Ocius, et fubita turbaret clade Latinos.

Ille, ut veftigans diverfa per agmina Turnum, Huc atque huc acies circumtulit; afpicit urbem Immunem tanti belli, atque impune quietam. 560 Continuo pugnæ accendit majoris imago:

Mnesthea, Sergeftumque vocat, fortemque Serestum, Ductores, tumulumque capit: quo cætera Teucrum Concurrit legio: nec fcuta, aut fpicula denfi Deponunt. celfo medius ftans aggere fatur: 565 Ne qua meis efto dictis mora: Juppiter hac ftat: Neu quis ob inceptum fubitum mihi fegnior ito. Urbem hodie, caufam belli, regna ipsa Latini, Ni frænum accipere, et victi parere fatentur, Eruam, et æqua folo fumantia culmina ponam. 570 Scilicet exfpectem, libeat dum prælia Turno

Noftra pati, rurfufque velit concurrere victus? Hoc caput, o cives, hæc belli fumma nefandi. Ferte faces propere, fœdufque repofcite flammis. Dixerat: atque animis pariter certantibus omnes 575 Dant cuneum; denfaque ad muros mole feruntur. Scalæ improvifo, fubitufque apparuit ignis. Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant: Ferrum alii torquent, et obumbrant æthera telis.

Ipfe inter primos dextram fub monia tendit
580 Aeneas, magnaque incufat voce Latinum;
Teftaturque Deos, iterum fe ad prælia cogi;
Bis jam Italos hoftes; hæc altera fœdera rumpi.
Exoritur trepidos inter difcordia cives:

Urbem alii referare jubent, et pandere portas
585 Dardanidis, ipfumque trahunt in monia Regem.
Arma ferunt alii, et pergunt defendere muros.
Inclufas ut cum latebrofo in pumice pastor
Veftigavit apes, fumoque implevit amaro;
Illæ intus trepidæ rerum per cerea caftra
590 Difcurrunt: magnifque acuunt ftridoribus iras.
Volvitur ater odor tectis: tum murmure cæco
Intus faxa fonant: vacuas it fumus ad auras.

Accidit hæc feffis etiam fortuna Latinis,
Quæ totam luctu concuffit funditus urbem.
595 Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
Inceffi muros, ignes ad tecta volare;

Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni:
Infelix pugnæ juvenem in certamine credit
Exftinctum; et fubito mentem turbata dolore,
600 Se caufam clamat, crimenque, caputque malorum:
Multaque per moeftum demens effata furorem,
Purpureos moritura manu difcindit amictus;
Et nodum informis lethi trabe nectit ab alta.
Quam cladem miferæ poftquam accepere Latinæ,
605 Filia prima manu flavos Lavinia crines,

Et rofeas laniata genas: tum cætera circum
Turba furit. refonant late plangoribus ædes.
Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem.
Demittunt mentes. it fciffa vefte Latinus,