145 Prætulerim, cœlique libens in parte locarim:
Disce tuum, ne me incuses, Juturna, dolorem.
Qua vifa eft Fortuna pati, Parcæque finebant
Cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi:
Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis:
150 Parcarumque dies, et vis inimica propinquat.
Non pugnam afpicere hanc oculis, non fœdera poffum.
Tu pro germano, fi quid præfentius audes,
Perge: decet. forfan miseros meliora fequentur.
Vix ea, quum lacrymas oculis Juturna profudit,
155 Terque quaterque manu pectus percuffit honestum.
Non lacrymis hoc tempus, ait Saturnia Juno:
Accelera, et fratrem, fi quis modus, eripe morti:
Aut tu bella cie, conceptumque excute fœdus.
Auctor ego audendi. fic exhortata reliquit
160 Incertam, et tristi turbatam vulnere mentis.
Interea reges, ingenti mole Latinus

Quadrijugo vehitur curru, cui tempora circum
Aurati bis fex radii fulgentia cingunt;
Solis avi specimen: bigis it Turnus in albis,
165 Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Hinc pater Aeneas, Romanæ ftirpis origo,
Sidereo flagrans clypeo, et cœleftibus armis.
Et juxta Afcanius, magnæ fpes altera Romæ.
Procedunt caftris: puraque in vefte facerdos
170 Setigeræ fœtum fuis, intonfamque bidentem
Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris.
Illi ad furgentem converfi lumina Solem,
Dant fruges manibus falfas, et tempora ferro
Summa notant pecudum, paterisque altaria libant.
Tum pius Aeneas ftricto fic enfe precatur:

175

Efto

Efto nunc Sol teftis, et hæc mihi terra precanti,
Quam propter tantos potui perferre labores;
Et pater omnipotens, et tu Saturnia Juno;

Jam melior, jam, Diva, precor: tuque inclyte Mavors,
180 Cuncta tuo qui bella, pater, fub numine torques:
Fontesque, fluviosque voco, quæque ætheris alti
Relligio, et quæ cæruleo funt numina ponto:
Cefferit Aufonio fi fors victoria Turno;

Convenit Evandri victos difcedere ad urbem: 185 Cedet Iulus agris: nec poft arma ulla rebelles Aeneadæ referent, ferrove hæc regna laceffent. Sin noftrum annuerit nobis victoria Martem, (Ut potius reor, et potius Di numine firment) Non ego nec Teucris Italos parere jubebo, 190 Nec mihi regna peto. paribus fe legibus ambæ Invictæ gentes æterna in fœdera mittant. Sacra, Deofque dabo: focer arma Latinus habeto; Imperium folenne focer: mihi moenia Teucri Constituent, urbique dabit Lavinia nomen.

195

Sic prior Aeneas: fequitur fic deinde Latinus,
Suspiciens cœlum, tenditque ad fidera dextram:
Hæc eadem, Aenea, terram, mare, fidera juro,
Latonæque genus duplex, Janumque bifrontem,
Vimque Deum infernam, et duri facraria Ditis:
200 Audiat hæc Genitor, qui foedera fulmine fancit:
Tango aras; mediofque ignes, et numina testor:
Nulla dies pacem hanc Italis, nec fœdera rumpet,
Quo res cunque cadent: nec me vis ulla volentem
Avertet; non fi tellurem effundat in undas

205 Diluvio mifcens, cœlumque in Tartara folvat:

Ut fceptrum hoc (dextra fceptrum nam forte gerebat)

Nunquam

Nunquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,
Cum femel in filvis imo de ftirpe recifum

Matre caret, pofuitque comas, et brachia ferro;
210 Olim arbos, nunc artificis manus ære decoro
Inclufit, patribufque dedit geftare Latinis.
Talibus inter fe firmabant foedera dictis
Confpectu in medio procerum: tum rite facratas
In flammam jugulant pecudes, et viscera vivis
215 Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.
At vero Rutulis impar ea pugna videri
Jamdudum, et vario misceri pectora motu:
Tum magis, ut propius cernunt non viribus æquis.
Adjuvat inceffu tacito progreffus, et aram
220 Suppliciter venerans demiffo lumine Turnus,
Tabentesque genæ, et juvenili in corpore pallor.
Quem fimul ac Juturna foror crebrescere vidit
Sermonem, et vulgi variare labantia corda;
In medias acies, formam affimulata Camerti,
225 Cui genus a proavis ingens, clarumque paternæ
Nomen erat virtutis, et ipfe acerrimus armis,
In medias dat fefe acies, haud nefcia rerum,
Rumorefque ferit varios, ac talia fatur:

Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam
230 Objectare animam? numerone, an viribus æqui
Non fumus? en omnes et Troes et Arcades hic funt,
Fatalifque manus, infenfa Etruria Turno:

Vix hostem, alterni fi congrediamur, habemus. Ille quidem ad Superos, quorum se devovet aris, 235 Succedet fama, vivusque per ora feretur:

Nos, patria amiffa, dominis parere fuperbis
Cogemur; qui nunc lenti confedimus arvis.
Fff

Talibus

Talibus incenfa eft juvenum sententia dictis,

Jam magis atque magis; ferpitque per agmina murmur. 240 Ipfi Laurentes mutati, ipfique Latini.

Qui fibi jam requiem pugnæ, rebufque falutem Sperabant, nunc arma volunt, fœdufque precantur Infectum, et Turni sortem miserantur iniquam. His aliud majus Juturna adjungit, et alto 245 Dat fignum cœlo; quo non præfentius ullum Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit. Namque volans rubra fulvus Jovis ales in æthra, Litoreas agitabat aves turbamque sonantem Agminis aligeri; fubito cum lapfus ad undas, 250 Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. Arrexere animos Itali: cunctaque volucres Convertunt clamore fugam, mirabile visu, Aetheraque obfcurant pennis, hoftemque per auras Facta nube premunt; donec vi victus, et ipso 255 Pondere defecit; prædamque ex unguibus ales Projecit fluvio, penitusque in nubila fugit. Tum vero augurium Rutuli clamore falutant; Expediuntque manus: primusque Tolumnius augur, Hoc erat, hoc votis, inquit, quod fæpe petivi. 260 Accipio agnofcoque Deos: me, me duce, ferrum Corripite, o Rutuli, quos improbus advena bello Territat, invalidas ut aves; et litora veftra Vi populat. petet ille fugam, penitusque profundo Vela dabit. vos unanimi denfete catervas, 265 Et Regem vobis pugna defendite raptum.

Dixit, et adverfos telum contorfit in hoftes Procurrens: fonitum dat ftridula cornus, et auras Certa fecat. fimul hoc, fimul ingens clamor, et omnes Turbati

Turbati cunei, calefactaque corda tumultu. 270 Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum Corpora conftiterant contra, quos fida crearat Una tot Arcadio conjux Tyrrhena Gilippo; Horum unum ad medium, teritur qua futilis alvo Balteus, et laterum juncturas fibula mordet, 275 Egregium forma juvenem et fulgentibus armis, Transadigit costas, fulvaque effundit arena. At fratres, animofa phalanx, accenfaque luctu, Pars gladios ftringunt manibus, pars miffile ferrum Corripiunt, cæcique ruunt. quos agmina contra 280 Procurrunt Laurentum, hinc denfi rurfus inundant Troes, Agyllinique, et pictis Arcades armis. Sic omnes amor unus habet decernere ferro. Diripuere aras: it toto turbida cœlo

Tempeftas telorum, ac ferreus ingruit imber:
285 Craterafque, focofque ferunt. fugit ipfe Latinus,
Pulfatos referens infecto fœdere Divos.

Infrænant alii currus, aut corpora faltu
Subjiciunt in equos, et ftrictis enfibus adfunt.
Messapus regem, regifque infigne gerentem
290 Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere fœdus,
Adverfo proterret equo: ruit ille recedens,

Et mifer oppofitis a tergo involvitur aris

In caput, inque humeros. at fervidus advolat hasta
Meffapus, teloque orantem multa trabali

295 Defuper altus equo graviter ferit, atque ita fatur:
Hoc habet: hæc melior magnis data victima Divis.
Concurrunt Itali, fpoliantque calentia membra.
Obvius ambuftum torrem Chorinæus ab ara
Corripit, et venienti Ebuso, plagamque ferenti
300 Occupat

Fff 2