Cætera parce, puer, bello. Sic orsus Apollo
Mortales medio adspectus sermone reliquit,
Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
Agnovere deum proceres divinaque tela

660 Dardanidæ, pharetramque fuga sensere sonantem.
Ergo avidum pugnæ, dictis ac numine Phoebi,
Ascanium prohibent; ipsi in certamina rursus
Succedunt, animasque in aperta pericula mittunt.
It clamor totis per propugnacula muris;
665 Intendunt acres arcus, amentaque torquent.

Sternitur omne solum telis; tum scuta cavaque
Dant sonitum flictu galea; pugna aspera surgit:
Quantus ab occasu veniens, pluvialibus Hædis,
Verberat imber humum; quam multa grandine nimbi
670 In vada præcipitant, quum Jupiter horridus austris
Torquet aquosam hiemem, et cœlo cava nubila rumpit.
Pandarus et Bitias, Idæo Alcanore creti,
Quos Jovis eduxit luco silvestris Iæra,
Abietibus juvenes patriis et montibus æquos,
675 Portam, quæ ducis imperio commissa, recludunt
Freti armis, ultroque invitant moenibus hostem.
Ipsi intus dextra ac læva pro turribus adstant
Armati ferro, et cristis capita alta corusci :
Quales aeriæ liquentia flumina circum,

657. Medio sermone; simpliciter: antequam plura subjiceret, discessit.

659-661. Ergo in fuga, discessu, divinam formam Apollo receperat; adsciverat humanam, ut cum mortali agere posset. Numen declaratur per dicta; jussa, auctoritas.

664-665. Totis per propugnacula muris, per loca murorum e quibus propugnatur, adeoque simpliciter per muros. De voce vid. sup. ad 170. Acres: ipsi arcus intendunt acriter, et jaciunt tela amentis religata.

668-671. Ornavit Homericos versus Iliad. μ, 156-161. Hadis pluvialibus; propter Hædos. Bene et clare Servius: Supra Tauri cornua est signum, cui Auriga nomen est. Retinet autem stellas duas in manu, quæ hædi vocantur, et capram-quarum et ortus et occasus gravissimas tempestates faciunt. Oriuntur autem cum Scorpione mense Octobri. De occasu Hædorum sub medium Decembrem maxime poeta cogitasse videtur. Quod alias austris in

surgentibus, id nunc Jovi tribuit: tor-
quet is aquosam hiemem, h. versat, agitat,
nubes pluvias, tandemque, ut illis imber
exprimatur, facit: cœlo cava nubila rum-
pit.

672. Ingeniose est usus loco Iliad. μ,
127 sqq. et respexit duo Lapithas, Poly-
pœten et Leonteum, pro portis castrorum
Achivorum stantes. Ut silvestrem daret
originem fratribus, in monte Ida educatos
tradit, in luco Jovis Idæi; parentibus sil-
vestrem in nemoribus Idæis vitam agen-
tibus.

674. Ελάτῃσιν ἐοικότες ὑψηλῇσιν Iliad.
€, 560.
Cum montis autem cacumine
comparatur Polyphemus Odyss. 1, 191,
192.

675. Commissa, haud dubie, credita,
custodiæ eorum a duce mandata: et sup.
176, Nisus erat portæ custos. Manibus,
in mœnia. Pro turribus, åvтì πúpywv, tan-
quam binæ turres.

679. Ornavit poeta adjunctis a certo genere ac loco petitis circa Padum et

680 Sive Padi ripis, Athesim seu propter amœnum,
Consurgunt geminæ quercus, intonsaque cœlo
Attollunt capita, et sublimi vertice nutant.
Irrumpunt, aditus Rutuli ut videre patentes.
Continuo Quercens, et pulcher Aquicolus armis,
685 Et præceps animi Tmarus et Mavortius Hæmon,
Agminibus totis aut versi terga dedere,

Aut ipso portæ posuere in limine vitam.
Tum magis increscunt animis discordibus iræ;
Et jam collecti Troes glomerantur eodem,
690 Et conferre manum et procurrere longius audent.
Ductori Turno, diversa in parte furenti,

Turbantique viros, perfertur nuntius, hostem
Fervere cæde nova, et portas præbere patentes.
Deserit inceptum, atque immani concitus ira
695 Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos;
Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,
Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,
Conjecto sternit jaculo: volat Itala cornus
Aera per tenerum, stomachoque infixa sub altum
700 Pectus abit; reddit specus atri vulneris undam
Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.

Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit AphidTum Bitian ardentem oculis, animisque frementem, [num; Non jaculo; neque enim jaculo vitam ille dedisset; 705 Sed magnum stridens contorta phalarica venit, Fulminis acta modo; quam nec duo taurea terga, Nec duplici squama lorica fidelis et auro

Athesim. Flumina liquentia; ut fons li- cujus filia Andromache erat. Cornus : quidus epitheton ornans. vid. Geo. ii, 447, 448. Aera tenerum ;

684, 685. Qui hic nominantur e Rutu- alias tenuem; spectatque hoc nec minus lis sunt.

688. Animis discordibus; ornate, pro iis. Tum magis increscunt iræ Trojanis. Jam autem ii erant hostilibus in Rutulos animis.

691 sqq. Semper inhæret animo Homeri Teixouaxía. Qui ibi Hector, hic Turnus est. Hic nuntio accepto, portam valli Trojanorum patere, eo accurrit, castra irrumpit, et Trojanos ad summum discrimen adducit.

697-700. Thebana de matre; oriunda ex Thebe Mysiæ urbe sub monte Placio, olim a Cilicibus colonis insessa, Eetione rege clara, quem Achilles interemit, et

ad aeris naturam, cum impulsui cedit et pervius est. Stomacho; Græcus sermo est, dixit scilicet σróμaxov, guttur, gulam; tum specus h. cavum, vulnus hians, reddit undam atri vulneris, h. sanguinem ebullientem in undarum morem, undantem.

702. Manu; ense, vi oppositi: nam v. 698, jaculo Antiphaten prostraverat.

703-705. Bitiam tam vasto et immani corpore fuisse declarat, ut jaculi vulnus nimis leve, nec mortem allaturum fuisset. Dedisset pro reddidisset. Phalarica est simpliciter pro lancea et hasta latioris ferri dicta.

707-709. Lorica fidelis (quæ munit,

Sustinuit; collapsa ruunt immania membra.

Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens:
710 Qualis in Euboico Baiarum littore quondam
Saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
Constructam ponto jaciunt: sic illa ruinam
Prona trahit, penitusque vadis illisa recumbit;
Miscent se maria, et nigræ attolluntur arenæ ;
715 Tum sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile
Inarime Jovis imperiis impôsta Typhoo.

Hic Mars armipotens animum viresque Latinis
Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit;
Immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.
720 Undique conveniunt; quoniam data copia pugnæ;
Bellatorque animos deus incidit.

Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit, Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res; Portam vi multa converso cardine torquet, 725 Obnixus latis humeris, multosque suorum Monibus exclusos duro in certamine linquit;

tutum reddit, bona adeo et idonea) squama duplici et auro, duplicibus squamis aureis, seu duplici squamarum ordine; uti bilicem loricam dixit xii, 375. Ipse ingens intonat super clipeum potest ita, cum Julio Sabino, verborum ordo institui, quod et Burmanno probatur. Sed doctior est Serviana ratio, ut clipeum neutro genere dixerit: hoc clipeum ingens intonat super, sc. super immania membra collapsa. Ita est Homericum αράβησέ τε τεύχε' ἐπ' αὐτῷ. Ad verbum reddidit inf. x, 488, sonitum super arma dedere.

710 sqq. In sequentibus iterum magnum poetam agnoscas: rem posuit novam, per se magnam et terribilem, eamque ornavit evapyŵs et docte. Interceptus erat crater seu sinus Baianus molibus in altum ductis, partim quibus prætoria inædificata erant, et temperati aeris et prospectus causa, partim quibus portus Julius muniebatur: vid. sup. Geo. ii, 161-164. Euboico littore, propter vicinas Cumas, Chalcidensium coloniam. Pila saxea molibus magnis, h. alte aggestis camentis constructa, quæ in pontum jaciunt. Est ante ex трò vel æрò pò, procedendo a littore. Erant autem hæ structiones ac moles ex saxis ac cæmentis pulvere Puteolano solidatis confectæ. Eum enim solidescere sub aqua nota res est.

715, 716. Ruina molis facta, vicina

loca, insulas quoque, contremiscere narrat.

Prochyta promontorio Campaniæ Miseno objecta (nunc Procida) cum Pithecusa s. Ænaria (nune Ischia), quam Inarimen dixit. Ut tamen verbo hic moneamus: Typhoeus fulmine fuit percussus εἶν ̓Αρίμοις. Quærendi autem Arimi εἰ τὰ ̓Αριμα ὄρη in Cilicia, quoniam in eo tractu erant loca terræ motibus et incendiis occultis foedata: quam locorum faciem vetustas ad monstrorum et gigantum molitiones referre solebat. Translata res est ab aliquo poeta ad insulam Pithecusam, quæ et ipsa aliquando subterraneos ignes et ruinas experta est; igitur cum re et ipsum nomen traductum Inarime. Prochyta alta epitheton commune omnium insularum, quatenus mari eminent. Cubile, ut Pind. Ætnam σ7pwuràv Typhoei Pyth. i, 54. Homerus evvàs dixit Arimos montes.

717-720. Homerica conversio fortunæ certaminis; Homericum quoque phantasma est hoc, quod Mars ἑτεραλκέα νίκην ipse machinatur. Stimulos vertit, plus quam adhibet: vid. lib. vi, 161. Atrum Timorem: epitheti vis pertinet ad phantasma Terroris, ut sit tenebris et nocte involutum. Conveniunt Latini ac Rutuli, inventa opportunitate irrumpendi in

castra.

726-730. Occlusa porta multos suo

Ast alios secum includit recipitque ruentes,

Demens! qui Rutulum in medio non agmine regem
Viderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi:
730 Immanem veluti pecora inter inertia tigrim.
Continuo nova lux oculis offulsit, et arma
Horrendum sonuere; tremunt in vertice cristæ
Sanguineæ, clipeoque micantia fulmina mittunt.
Agnoscunt faciem invisam atque immania membra
735 Turbati subito Æneada. Tum Pandarus ingens
Emicat, et mortis fraternæ fervidus ira
Effatur: Non hæc dotalis regia Amatæ ;

Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica vides: nulla hinc exire potestas. 740 Olli subridens sedato pectore Turnus:

Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram ;
Hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.
Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo
Intorquet summis annixus viribus hastam.
745 Excepere auræ vulnus; Saturnia Juno

Detorsit veniens; portæque infigitur hasta.
At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
Effugies: neque enim is teli nec vulneris auctor.
Sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem,
750 Et mediam ferro gemina inter tempora frontem
Dividit, impubesque immani vulnere malas.
Fit sonus: ingenti concussa est pondere tellus.
Collapsos artus atque arma cruenta cerebro
Sternit humi moriens; atque illi partibus æquis
755 Huc caput atque illuc humero ex utroque pependit.
Diffugiunt versi trepida formidine Troes.

Et, si continuo victorem ea cura subîsset,

rum excludit; hostes, qui irruperant, includit. Nos etc. Iliad. 8, 38, et sup. vi, 590, Demens qui nimbos etc. Pecora inertia, oves.

731-733. Præclare hæc in majus aucta. Scilicet cogitandum est, principum virorum ac regum arma præcipuo aliquo lævore ac fulgore splendere debuisse, cristas fuisse altiores, et sic porro. Turno autem intra castra intercepto crescit adeo audacia: nova lux oculis offulsit, affulsit, adeoque effulsit. Mittunt scil. se, mittuntur: durum tamen hoc.

Rumpere claustra manu sociosque immittere portis ;
Ultimus ille dies bello gentique fuisset.

760 Sed furor ardentem cædisque insana cupido
Egit in adversos.

Principio Phalerim et, succiso poplite, Gygen
Excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
In tergus: Juno vires animumque ministrat.
765 Addit Halym comitem, et confixa Phegea parma;
Ignaros deinde, in muris Martemque cientes,
Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.
Lyncea tendentem contra, sociosque vocantem,
Vibranti gladio connixus ab aggere dexter
770 Occupat: huic uno dejectum comminus ictu
Cum galea longe jacuit caput. Inde ferarum
Vastatorem Amycum, quo non felicior alter
Ungere tela manu, ferrumque armare veneno;
Et Clytium Æoliden, et amicum Crethea Musis;
775 Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
Et citharæ cordi, numerosque intendere nervis ;
Semper equos, atque arma virûm, pugnasque canebat.
Tandem ductores, audita cæde suorum,

Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus;
780 Palantesque vident socios, hostemque receptum.
Et Mnestheus: Quo deinde fugam, quo tenditis? inquit.
Quos alios muros, quæ jam ultra moenia habetis?
Unus homo, et vestris, o cives, undique septus

portam castri Trojani revellere ad suos admittendos, castrum captum fuisset a Rutulis.

760. At ille occæcata mente ad cædem faciendam ruit.

762, 763. Ordo est, inquit Servius, Excipit (in se irruentem) et succidit poplitem. Raptas scil. de hostilibus cadaveribus.

765 sqq. Phegeum, parma transfixa confossum, et Alcandrum et cæteros pugnam agitantes in muris aversos cædit, at Lynceum adversum.

767. Cum hic versus ad verbum ex Homero conversus sit, ibique iidem homines ab Ulysse occisi narrentur; Servius inde apparere ait, non ad historiam sed ad ornatum poematis hæc nomina pertinere. Sed quis inde ornatus existit? Scilicet ad ἐνάργειαν narrationis et ad animum in rem præsentem deducendum valet, si non om nino casos esse multos dicas, verum etiam nominatim eos persequaris.

772-775. Felicior, peritior, ut alibi quoque. Manu vacat, sed adjectum, quoniam de peritia agitur. 'Ioùs xpieσbai, non nisi admodum barbarorum populorum mos, in Iliade vix occurrit, sed in Odyss. A, 260. Suaves versus de Crethea lyrico, quorum præclara imitatio est in Leonida Gloverii, ubi de Aristandro iv, 213 sqq. (lib. v, 239).

776, 777. Proprie intenduntur nervi seu fides, sed cum iis ipsis intenduntur soni, pro quibus doctius numeros posuit: sunt enim soni numerosi, si arte eliciuntur. Equos ut Homericum πovs, currus dixit: non equestres cursus: nam adjecit arma et pugnas.

778. Tandem. Bene Servius: Servat To Tрéπоν, ne præsentibus ducibus Turnus tot strages fecisse videatur.

781, 782. Ajacem hic reddit ex Iliad. 0, 732 sqq. Μέ τινάς φαμεν εἶναι ἀοσσητῆ ρας ὀπίσσω; Μέ τι τεῖχος ἄρειον, etc.