riendam, quam scire aperire volendo opus est ut ejus vectes, idest causas, tentando primitus inquiramus (1), cum dicat Philosophus primo Posteriorum: scire est rem per causas cognoscere. Et Seneca de formula honestae (2) vitae (a): cujusque rei causam exquire (3), et cum initia inveneris, exitus cogitabis. Porro in praesenti nostro opere, ut (4) in quolibet alio actuali, quadruplex erit causa intimanda (5): scilicet, causa efficiens, materialis, formalis, et finalis. Magistraliter solet addi quis sit libri titulus, et cui parti philosophiae supponitur.

Causa efficiens in hoc opere, velut in domo fienda aedificator, est Dantes Allegherii de Florentia, gloriosus theologus, philosophus et poeta: quae causa efficiens non agit nisi in quantum movetur a fine, de quo infra dicam, et qui finis non movet nisi secundum quod est in intentione; et ideo respectu illius effectus, qui est in intentione, est efficiens causa per se. Unde si quid in actione contingit, quod non fuerit in intentione agentis illius, erit causa per accidens, et non per se.

Causa materialis est quod dictus noster auctor in hoc poemate intendit poetice vulgariter interdum pertractare de Inferno, Purgatorio cum Para

(5) C. L. e D. T. principaliter intimanda.

(a) Il suo vero titolo è De formula honestae vitae. Fu creduto per lungo tempo esser opera di Seneca, ma è ormai provato appartenere al Vescovo Martino, e ne abbiamo a stampa la traduzione fatta per Bono Giamboni.

diso terrestri, et Paradiso coelesti, prout localiter et realiter possunt et debent intelligi: ac etiam de dictis quatuor locis interdum intendit scribere, prout moraliter et allegorice poterit, figurando dicta loca, et passiones et passionatos eorum, ac beatos et felices, et beatitudines eorum huic nostro mundo et nobis mortalibus viventibus vitiose, vel (1) viventibus nobis separatis a vitiis, nos de eis purgando, ac nobis sancte et virtuose et perfecte viventibus, ut infra latius explicabo.

+

Causa formalis duplex est, scilicet, forma tractatus, et forma tractandi. Forma tractatus est divisio ipsius libri, qui dividitur et partitur per tres libros; qui libri postea dividuntur per centum capitula; quae capitula postea dividuntur per suas partes et rhythmos. Forma tractandi est septemcuplex (a), prout septemcuplex est sensus, quo utitur in hoc poemate noster auctor.

Nam primo utitur quodam sensu, qui dicitur literalis, sive superficialis et parabolicus: hoc est, quod scribit (2) quaedam, quae non importabunt aliud intellectum nisi ut litera sola sonabit; nam non omnia hic scripta includunt sententiam, sed propter verba sententiam et figuram importantia inseruntur. Unde Augustinus in 15.o de civitate Dei ait: non omnia, quae gesta narrantur, significare aliquid putanda sunt, sed propter illa, quae aliquid significant, attexuntur. Solo vomere terra

(1) C. L. e D. T. ut.

(2) C. L. e D. T. scribet.

(a) Così i Cod. in vece di septemple.x.

perscinditur, sed ut hoc fieri possit, etiam cetera (1) alia membra aratri sunt necessaria. Et ut scribitur in Decretis: licet in veteri lege multa sub figura ponantur, tamen quaedam ad literam sunt solum intelligenda, ut in praecepto illo: non occides, non moechaberis etc.

Secundo utitur quodam sensu, qui dicitur historicus, dictus ab historia: quae historia dicitur ab historin (a), quod est videre (b), ex eo quod ea quae in historia narrantur, ac si essent subjecta visui declarantur: et continet res veras et verisimiles. Nam haec vox Hierusalem historice intelligitur ipsa civitas terrestris, quae est in Syria, in illa parte quae dicitur Palestina etc., idest gesta (2).

Tertio utitur quodam sensu, qui dicitur apologeticus (3), ab apologus (4), qui est oratio, quae nec veras nec verisimiles res continet, est tamen inventa ad instructionem transumptivam hominum. Unde Philosophus: transferentes secundum aliquam similitudinem (5). De quo stylo ait Horatius sic in poetria:

Scribendi recte sapere est et principium et fons. Ficta voluptatis causa sint proxima veris,

(1) C. L. certa.

(2) C. L. e D. T. et ejus gesta.

(3) C. L. e D. T. apologogicus.

(4) C. L. e D. T. qui dicitur apologogicus. Apologus est oratio ec. (5) C. L. e D. T. transferentes secundum aliquam similitudinem transferuntur.

(α) Gr. ἱςορεῖν.

(b) Isopeiv vale propr. inquirere, interrogare, discere: quindi, visere, inspicere, ab historiis percipere, cognoscere, memoriae tradere.

Nec quodcumque velit poscat sibi fabula credi. Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, Nam prodesse volunt, aut delectare poetae. Ut etiam facit iste auctor, reducendo fabulas tales ad nostram informationem. Et differt a fabula, quae dicitur a fando, quae nihil informationis habet nisi vocem. Tamen poeta eis fabulis utitur aut delectationis causa, aut rerum naturam ostendendo, aut propter mores informandos, secundum Isidorum Ethimolog.: de cujus speciebus vide Macrobium de Somnio Scipionis circa principium.

Quarto utitur alio sensu, qui dicitur metaphoricus, qui dicitur a meta, quod est extra, et fora naturam, unde metaphora, quasi sermo, sive oratio extra naturam (a): ut cum auctor noster fingit lignum loqui, prout facit infra in XIII. Capitulo Inferni.

Quinto utitur alio sensu, qui dicitur allegori· cus, quod idem est quam alienum (1); nam allegoria dicitur ab alleon (b), quod est alienum. Et differt a metaphorico superdicto, quod allegoricus loquitur intra se, metaphoricus extra se, ut ecce: haec vox Hierusalem, quae historice, ut dixi, pro terrestri civitate accipitur, allegorice pro civitate (2) Dei militante. Et scribitur allegorice, quando per id

(1) C. D. T qui dicitur quasi alienus.

(2) C. L. e D. T. Ecclesia.

(a) Falsa etimologia. Metafora è dal gr. μɛtapopà, translatio, μɛTapéρEIV, transferre.

da

(b) Gr. ¿λhoïov. Allegoria è voce greca, ¿λλnyopía, così detta non da ἀλλοῖον, ma παρὰ τὸ ἄλλα ἀγορεύειν, da αλληγορεῖν rem sub aliis verbis significare.

quod factum est intelligitur aliud quod factum sit, ut ecce de duello David cum Golia, quod significat bellum commissum per Christum cum Diabolo in ara crucis. Sic et cum auctor iste dicit se descendisse in Infernum per phantasiam intellectualiter, non personaliter, prout fecit, intelligit se descendisse ad infimum statum vitiorum, et inde exisse etc.

Sexto utitur alio sensu, qui dicitur tropologicus, unde tropologia dicitur, quasi moralis intellectus, et dicitur a tropos (a), quasi conversio; ut cum verba nostra convertimur ad mores informandos. Et scribitur tropologice, quoniam per id quod factum est datur intelligi quod faciendum sit; ut haec vox Hierusalem tropologice accipitur pro anima fideli.

Septimo utitur quodam alio sensu, qui dicitur anagogicus, unde anagogia, idest spiritualis intellectus, sive superior; unde dicta vox Hierusalem anagogice intelligitur coelestis et triumphans Ecclesia. Nam anagogice quis loquitur, cum datur intelligi quod desideratum (1) est, et cum per terrena dantur intelligi coelestia; unde dicitur ab ana, quod est supra, et goge (b), quod est ducere. Ad quae praedicta facit quod dicit Gregorius in Moralibus: quaedam historica expositione transcurrimus, et per allegoriam typica investigatione perscrutamur: quaedam per sola allegoricae mora

(1) C. D. T. desiderandum.

(α) Gr. τρόπος.

(b) Goge, non che ducere, nulla significa. Anagogico, gr. ȧvayoγικός, è da dvd ed ἀγωγὴ, cioè ἀναγωγή, subvectio, elatio, da ανάγω, sustollo, erigo.