Saxaque subvectare humeris Troiana iuvabit.
Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant.

Bis senos pepigere dies, et, pace sequestra,
Per silvas Teucri, mixtique impune Latini,
Erravere iugis. Ferro sonat icta bipenni
Fraxinus: evertunt actas ad sidera pinus:
Robora nec cuneis et olentem scindere cedrum,
Nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,
Euandrum Euandrique domos et moenia complet,
Quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.
Arcades ad portas ruere, et de more vetusto
Funereas rapuere faces. Lucet via longo
Ordine flammarum, et late discriminat agros.
Contra turba Phrygum veniens plangentia iungunt
Agmina. Quae postquam matres succedere tectis
Viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
At non Euandrum potis est vis ulla tenere:
Sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto
Procubuit super, atque haeret lacrymansque gemensque,
Et via vix tandem voci laxata dolore est:
Non haec, o Palla, dederas promissa parenti.

Cautius ut saevo velles te credere marti!

Haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis,
Et praedulce decus primo certamine posset.
Primitiae iuvenis miserae! bellique propinqui
Dura rudimenta! et nulli exaudita deorum

Vota precesque meae! tuque, o sanctissima coniux,

*

*

Felix morte tua, neque in hunc servata dolorem! Contra ego vivendo vici mea fata, superstes Restarem ut genitor. Troum socia arma sequutum Obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem, Atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret! Nec vos arguerim, Teucri, nec foedera, nec, quas Iunximus hospitio, dextras: sors ista senectae Debita erat nostrae. Quod si immatura manebat Mors natum; caesis Volscorum millibus ante, Ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.

Quin ego non alio digner te funere, Palla,

Quam pius Aeneas.*et quam magni Phryges, et quam *
Tyrrhenique duces, Tyrrhenûm exercitus omnis.
Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera leto.

Tu quoque nunc stares immanis truncus in armis,
Esset par aetas, et idem si robur ab annis,
Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis?
Vadite, et haec memores regi mandata referte:
Quod vitam moror invisam, Pallante peremto,
Dextera caussa tua est, Turnum natoque patrique
Quam debere vides. Meritis vacat hic tibi solus
Fortunaeque locus. Non vitae gaudia quaero,
Nec fas: sed nato hoc Manes perferre sub imos.
Aurora interea miseris mortalibus almam
Extulerat lucem, referens opera atque labores.
Iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarcho
Constituere pyras. Huc corpora quisque suorum
More tulere patrum: subiectisque ignibus at is

Conditur in tenebras altum caligine caelum.
Ter circum accensos, cincti fulgentibus armis,
Decurrere rogos; ter maestum funeris ignem
Lustravere in equis; ululatusque ore dedere.
Spargitur et tellus lacrymis, sparguntur et arma.
It caelo clamorque virûm clangorque tubarum.
Hinc alii spolia occisis derepta Latinis
Coniiciunt igni; galeas, ensesque decoros,
Frenaque, ferventesque rotas; pars munera nota,
Ipsorum clipeos, et non felicia tela.

Multa boum cirea mactantur corpora Morti;
Saetigerosque sues, raptasque ex omnibus agris.
In flammam iugulant pecudes: tum litore toto
Ardentes spectant socios, semiustaque servant
Busta; neque avelli possunt; nox humida donec
Invertit caelum stellis fulgentibus aptum.

Nec minus et miseri diversa in parte Latini
Innumeras struxere pyras, et corpora partim
Multa virum terrae infodiunt, avectaque partim
Finitimos tollunt in agros, urbique remittunt.
Cetera, confusaeque ingentem caedis acervum,
Nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti
Certatim crebris collucent ignibus agri.
Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:
Maerentes altum cinerem et confusa ruebant
Ossa focis, tepidoque onerabant aggere terrae.
Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,
Praecipuus fragor, et longi pars maxima luctus.

Hic matres, miseraeque nurus, hìc cara sororum
Pectora maerentum, puerique parentibus orbi,
Dirum exsecrantur bellum, Turnique hymenaeos,
Ipsum armis, ipsumque iubent decernere ferro;
Qui regnum Italiae, et primos sibi poscat honores.
Ingravat haec saevus Drances, solumque vocari
Testatur, solum posci in certamina Turnum.
Multa simul contra variis sententia dictis
Pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat:
Multa virum meritis sustentat fama tropaeis.

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,
Ecce super, maesti magna Diomedis ab urbe
Legati responsa ferunt; nihil omnibus actum
Tantorum impensis operum; nil dona, neque aurum,
Nec magnas valuisse preces; alia arma Latinis
Quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum.
Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus.
Fatalem Aenean manifesto numine ferri,

Admonet ira deûm, tumulique ante ora recentes.
Ergo concilium magnum, primosque suorum
Imperio accitos, alta intra limina cogit.
Olli convenere, fluuntque ad regia plenis
Tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo,
Et primus sceptris, haud laeta fronte, Latinus.
Atque hic legatos Aetola ex urbe remissos,
Quae referant, fari iubet, et responsa reposcit
Ordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis,
Et Venulus dicto parens ita farier infit:

Vidimus, o cives, Diomede Argivaque castra; Atque iter emensi casus superavimus omnes; Contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. Ille urbem Argyripam, patriae cognomine gentis, Victor Gargani condebat Iapygis arvis.

Postquam introgressi, et coram data copia fandi; Munera praeferimus, nomen patriamque docemus: Qui bellum intulerint, quae caussa attraxerit Arpos. Auditis ille haec placido sic reddidit ore: O fortunatae gentes, Saturnia regna, Antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos Sollicitat, suadetque ignota lacessere bella? Quicumque Iliacos ferro violavimus agros, (Mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis, Quos Simoïs premat ille viros) infanda per orbem. Supplicia, et scelerum poenas expendimus omnes, Vel Priamo miseranda manus. Scit triste Minervae Sidus, et Euboicae cautes, ultorque Caphereus. Militia ex illa diversum ad litus adacti, Atrides Protei Menelaus adusque columnas Exsulat; Aetnaeos vidit Cyclopas Vlyxes. Regna Neoptolemi referam, versosque penates Idomenei? Libycone habitantes litore Locros? Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivum. Coniugis infandae prima intra limina dextra. Oppetiit, devictam Asiam subsedit adulter. Invidisse deos, patriis ut redditus aris

Coniugium optatum et pulchram Calydona viderem!