Ille furens (et saeva Iovis sic numina poscunt)
Deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
Vix e conspectu exierat, campumque tenebat;
Cum pater Aeneas, saltus ingressus apertos,
Exsuperatque iugum, silvaque evadit opaca.
Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
Agmine, nec longis inter se passibus absunt;
Ac simul Aeneas fumantis pulvere campos
Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit ;
Et saevum Aenean agnovit Turnus in armis,
Adventumque pedum flatusque audivit equorum.
Continuoque ineant pugnas et proelia tentent,
Ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
Tingat equos, noctemque die labente reducat.
Considunt castris ante urbem, et moenia vallant.

$

P. VIRGILII MARONIS

AENEIDOS

LIBER XII.

TURNUS

URNUS ut infractos adverso Marte Latinos Defecisse videt, sua nunc promissa reposci, Se signari oculis; ultro implacabilis ardet, Attollitque animos. Poenorum qualis in arvis, Saucius ille gravi venantum volnere pectus, Tum demum movet arma leo, gaudetque comantis Excutiens cervice toros, fixumque latronis Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento: Haud secus accenso gliscit violentia Turno. Tum sic adfatur regem, atque ita turbidus infit: 10 Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent Ignavi Aeneadae; nec, quae pepigere, recusent. Congredior. Fer sacra, pater, et concipe foedus. Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam, Desertorem Asiae, (sedeant spectentque Latini,) Et solus ferro crimen commune refellam: Aut habeat victos; cedat Lavinia coniux.

Olli sedato respondit corde Latinus:

O praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci Virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est Consulere, atque omnis metuentem expendere casus. Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

Multa manu; nec non aurumque animusque La

tino est;

Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus agris,
Nec genus
indecores. Sine me haec haud mollia fatu
Sublatis aperire dolis: simul hoc animo hauri.
Me natam nulli veterum sociare procorum

Fas erat, idque omnes Divique hominesque canebant.
Victus amore tui, cognato sanguine victus,
Coniugis et maestae lacrimis, vincla omnia rupi:
Promissam eripui genero; arma impia sumsi.

Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantúr
mè

Bella, vides; quantos primus patiare labores.
Bis
magna victi pugna vix urbe tuemur

Spes Italas: recalent nostro Tiberina fluenta
Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent.
Quo referor toties? quae mentem insania mutat?
Si Turno exstincto socios sum adscire paratus;
Cur non incolumi potius certamina tollo?
Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet!)
Prodiderim, natam et connubia nostra petentem?
Respice res bello varias: miserere parentis
Longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe
Dividit. Haudquaquam dictis violentia Turni
Flectitur: exsuperat magis, aegrescitque medendo.
Ut primum fari potuit, sic institit ore:

Quam pro me curam geris, hanc precor, optume, pro me

Deponas, letumque sinas pro laude pacisci.
Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra
Spargimus, et nostro sequitur de volnere sanguis.
Longe illi Dea mater erit, quae nube fugacem

37

Feminea tegat; et vanis sese occulat umbris.

At regina, nova pugnae conterrita sorte, Flebat; et ardentem generum moritura tenebat: Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae Tangit honos animum, (spes tu nunc una, senectae Tu requies miserae; decus imperiumque Latini Te penes; in te omnis domus inclinata recumbit) Unum oro: desiste manum committere Teucris. Qui te cunque manent isto certamine casus, Et me, Turne, manent. Simul haec invisa relinquam Lumina, nec generum Aenean captiva videbo. Accepit vocem lacrimis Lavinia matris Flagrantis perfusa genas: cui plurimus ignem Subiecit rubor, et calefacta per ora cucurrit. Indum sanguineo veluti violaverit ostro Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa Alba rosa: talis virgo dabat ore colores. Illum turbat amor, figitque in virgine vultus; Ardet in arma magis, paucisque adfatur Amatam: Ne, quaeso, ne me lacrimis, neve omine tanto Prosequere in duri certamina Martis euntem, O mater; neque enim Turno mora libera mortis. Nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno Haud placitura refer: Cum primum crastina coelo Puniceis invecta rotis Aurora rubescit;

Non Teucros agat in Rutulos. Teucrûm arma
quiescant,

Et Rutuli. Nostro dirimamus sanguine bellum.
Illo quaeratur coniux Lavinia campo.

Haec ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit; Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementis, Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia;

68

Qui candore nives anteirent, cursibus auras.
Circumstant properi aurigae, manibusque lacessunt
Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.
Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
Circumdat loricam humeris ; simul aptat habendo
Ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae;
Ensem, quem Dauno ignipotens Deus ipse parenti
Fecerat, et Stygia candentem tinxerat unda.
Exin, quae mediis ingenti adnixa columnae
Aedibus adstabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium; quassatque trementem,
Vociferans: Nunc, o nunquam frustrata vocatus
Hasta meos, nunc tempus adest; te maximus Actor,
Te Turni nunc dextra gerit. Da sternere corpus,
Loricamque manu valida lacerare revolsam
Semiviri Phrygis, et foedare in pulvere crinis
Vibratos calido ferro myrrhaque madentis.
His agitur furiis. Totoque ardentis ab ore
Scintillae absistunt; oculis micat acribus ignis.
Mugitus veluti cum prima in proelia taurus
Terrificos ciet, atque irasci in cornua tentat,
Arboris obnixus trunco; ventosque lacessit
Ictibus, et sparsa ad pugnam proludit arena.

Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem, et se suscitat ira,
Oblato gaudens componi foedere bellum.
Tum socios maestique metum solatur lüli
Fata docens; regique iubet responsa Latino
Certa referre viros, et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montis Orta dies; cum primum alto se gurgite tollunt Solis equi, lucemque elatis naribus efflant:

99