terribilem cristis galeam flammasque vomentem
fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,
sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes
solis inardescit radiis longeque refulget,
tum levis ocreas electro auroque recocto
hastamque et clipei non enarrabile textum.
illic res Italas Romanorumque triumphos
haud vatum ignarus venturique inscius aevi
fecerat ignipotens, illic genus omne futurae
stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.
fecerat et viridi fetam Mavortis in antro
procubuisse lupam; geminos huic ubera circum
ludere pendentis pueros et lambere matrem
inpavidos; illam tereti cervice reflexam
mulcere alternos et corpora fingere lingua.
nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas
consessu caveae magnis circensibus actis
addiderat subitoque novum consurgere bellum
Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
post idem inter se posito certamine reges
armati Iovis ante aram paterasque tenentes
stabant et caesa iungebant foedera porca.
haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!),
raptabatque viri mendacis viscera Tullus

per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.
nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
accipere ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
illum indignanti similem similemque minanti
aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles
et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
in summo custos Tarpeiae Manlius arcis
stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,

620

625

630

635

640

645

650

Romuleoque recens horrebat regia culmo. 655 atque hic auratis volitans argenteus anser porticibus Gallos in limine adesse canebat; Galli per dumos aderant arcemque tenebant defensi tenebris et dono noctis opacae (aurea caesaries ollis atque aurea vestis; 660 virgatis lucent sagulis; tum lactea colla

auro innectuntur; duo quisque Alpina coruscant gaesa manu scutis protecti corpora longis). hic exultantis salios nudosque lupercos lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo 665 extuderat; castae ducebant sacra per urbem pilentis matres in mollibus. hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, et scelerum poenas et te, Catilina, minaci pendentem scopulo furiarumque ora trementem 670 secretosque pios, his dantem iura Catonem. haec inter tumidi late maris ibat imago aurea; sed fluctu spumabant caerula cano; et circum argento clari delphines in orbem aequora verrebant caudis aestumque secabant. 675 in medio classis aeratas, Actia bella,

cernere erat, totumque instructo Marte videres fervere Leucaten auroque effulgere fluctus. hine Augustus agens Italos in proelia Caesar cum patribus populoque, penatibus et magnis dis, 680 stans celsa in puppi; geminas cui tempora flammas laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus; parte alia ventis et dis Agrippa secundis

arduus agmen agens; cui, belli insigne superbum, tempora navali fulgent rostrata corona.

685 hinc ope barbarica variisque Antonius armis, victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum virisque Orientis et ultima secum

Bactra vehit, sequiturque (nefas!) Aegyptia coniunx.
una omnes ruere, ac totum spumare reductis
convolsum remis rostrisque tridentibus aequor;
alta petunt; pelago credas innare revolsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos;
tanta mole viri turritis puppibus instant;
stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
spargitur; arva nova Neptunia caede rubescunt.
regina in mediis patrio vocat agmina sistro
necdum etiam geminos a tergo respicit anguis;
omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
tela tenent. saevit medio in certamine Mavors
caclatus ferro tristesque ex aethere Dirae,
et scissa gaudens vadit Discordia palla;
quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi,
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei;
ipsa videbatur ventis regina vocatis
vela dare et laxos iam iamque inmittere funis.
illam inter caedes pallentem morte futura
fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri,
contra autem magno maerentem corpore Nilum
pandentemque sinus et tota veste vocantem
caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
at Caesar triplici invectus Romana triumpho
moenia dis Italis votum inmortale sacrabat,
maxima ter centum totam delubra per urbem.
laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
omnibus in templis matrum chorus; omnibus arae,
ante aras terram caesi stravere iuvenci.

ipse sedens niveo candentis limine Phoebi dona recognoscit populorum aptatque superbis

690

695

700

705

710

715

720

postibus; incedunt victae longo ordine gentes, quam variae linguis, habitu tam vestis et armis. hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, 725 hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis extremique hominum Morini Rhenusque bicornis indomitique Dahae et pontem indignatus Araxes. talia per clipeum Volcani, dona parentis, 730 miratur rerumque ignarus imagine gaudet attollens umero famamque et fata nepotum.

P. VERGILI MARONIS

AENEIDOS

LIBER NONUS.

Atque ea diversa penitus dum parte geruntur, Irim de caelo misit Saturnia Iuno

audacem ad Turnum. luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

5 ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: Turne, quod optanti divum promittere nemo auderet, volvenda dies en attulit ultro.

Aeneas urbe et sociis et classe relicta sceptra Palatini sedemque petit Euandri.

10 nec satis; extremas Corythi penetravit ad urbes Lydorumque manum collectos armat agrestis.

quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. rumpe moras omnis et turbata arripe castra'. dixit et in caelum paribus se sustulit alis 15 ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. adgnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas

sustulit et tali fugientem est voce secutus:
'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam
detulit in terras? unde haec tam clara repente
tempestas? medium video discedere caelum
palantisque polo stellas. sequor omina tanta,
quisquis in arma vocas'. et sic effatus ad undam
processit summoque hausit de gurgite lymphas
multa deos orans oneravitque aethera votis.

Iamque omnis campis exercitus ibat apertis dives equum, dives pictai vestis et auri (Messapus primas acies, postrema coercent Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus), ceu septem surgens sedatis amnibus altus per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus, cum refluit campis et iam se condidit alveo. hic subitam nigro glomerari pulvere nubem prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. primus ab adversa conclamat mole Caicus: quis globus, o cives, caligine volvitur atra? ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros; hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis condunt se Teucri portas et moenia complent. namque ita discedens praeceperat optimus armis. Aeneas, siqua interea fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem neu credere campo;
castra modo et tutos servarent aggere muros.
ergo, etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
obiciunt portas tamen et praecepta facessunt
armatique cavis expectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen,
viginti lectis equitum comitatus et urbi
inprovisus adest; maculis quem Thracius albis

vertitur arma tenens et toto vertice supra est

20

25

28

30

35

40

45

29