Agmina se fundunt portis: hinc Troïus omnis,
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis;
Haud secùs instructi ferro, quàm si aspera Martis
Pugna vocet. Nec non mediis in millibus ipsi
Ductores auro volitant ostroque decori;

Et genus Assaraci Mnestheus, et fortis Asylas,
Et Messapus equum domitor, Neptunia proles.
Utque, dato signo, spatia in sua quisque recessit,
Defigunt tellure hastas, et scuta reclinant.
Tum studio effusæ matres, et vulgus inermum,
Invalidique senes, turres et tecta domorum
Obsedêre: alii portis sublimibus astant.

125

130

140

145

At Juno, e summo, qui nunc Albanus habetur, 134 (Tum neque nomen erat, nec honos, aut gloria monti) Prospiciens tumulo, campum spectabat, et ambas Laurentûm Troûmque acies, urbemque Latini. Extemplò Turni sic est affata sororem, Diva Deam, stagnis quæ fluminibusque sonoris Præsidet; (hunc illi rex ætheris altus honorem Jupiter ereptâ pro virginitate sacravit :)— "Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro, Scis, ut te cunctis unam, quæcunque Latinæ Magnanimi Jovis ingratum ascendêre cubile, Prætulerim, cœlique lubens in parte locârim: Disce tuum (nè me incuses), Juturna, dolorem. Quà visa est fortuna pati, Parcæque sinebant Cedere res Latio, Turnum et tua monia texi : Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis, Parcarumque dies et vis inimica propinquat. Non pugnam aspicere hanc oculis, non fœdera posTu, pro germano si quid præsentius audes, [sum: Perge; decet forsan miseros meliora sequentur." Vix ea, cùm lacrymas oculis Juturna profudit, Terque quaterque manu pectus percussit honestum. "Non lacrymis hoc tempus;" ait Saturnia Juno: 156 Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti : Aut tu bella cie, conceptumque excute fœdus. Auctor ego audendi." Sic exhortata reliquit Incertam, et tristi turbatam vulnere mentis.

} 150

160

165

170

Intereà reges, ingenti mole Latinus Quadrijugo vehitur curru, cui tempora circum Aurati bis sex radii fulgentia cingunt, Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis, Bina manu lato crispans hastilia ferro. Hinc pater Æneas, Romanæ stirpis origo, Sidereo flagrans clypeo et cœlestibus armis, Et juxtà Ascanius, magnæ spes altera Romæ, Procedunt castris: purâque in veste sacerdos Setigeri fœtum suis, intonsamque bidentem Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris. Illi ad surgentem conversi lumina Solem, Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro Summa notant pecudum, paterisque altaria libant. Tum pius Æneas stricto sic ense precatur :"Esto nunc Sol testis, et hæc mihi Terra vocanti, Quam propter tantos potui perferre labores; Et Pater omnipotens; et tu, Saturnia Juno, Jam melior, jam, Diva, precor; tuque, inclyte Mavors, Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques; 180 Fontesque, Fluviosque voco; quæque Ætheris alti Relligio, et quæ cœruleo sunt numina ponto; Cesserit Ausonio si fòrs victoria Turno,

175

185

190

Convenit Evandri victos discedere ad urbem ;
Cedet Iülus agris; nec pòst arma ulla rebelles
Æneadæ referent, ferrove hæc regna lacessent:
Sin nostrum annuerit nobis Victoria Martem
Ut potiùs reor, et potiùs Dî numine firment),
Non ego nec Teucris Italos parere jubebo,
Nec mihi regna peto: paribus se legibus ambæ
Invictæ gentes æterna in fœdera mittant.
Sacra Deosque dabo: socer arma Latinus habeto,
Imperium solemne socer: mihi monia Teucri
Constituent, urbique dabit Lavinia nomen.'
Sic prior Æneas: sequitur sic deinde Latinus,
Suspiciens cœlum, tenditque ad sidera dextram :-
“Hæc eadem, Ænea, Terram, Mare, Sidera juro,
Latonæque genus duplex, Janumque bifrontem,
Vimque Deum infernam, et duri sacraria Ditis;

195

205

210

215

Audiat hæc Genitor, qui fœdera fulmine sancit; 200
Tango aras; mediosque ignes, et numina testor;
Nulla dies pacem hanc Italis nec fœdera rumpet,
Quò res cunque cadent; nec me vis ulla volentem
Avertet: non, si tellurem effundat in undas
Diluvio miscens, cœlumve in Tartara solvat :
Ut sceptrum hoc (dextrâ sceptrum nam fortè gerebat)
Nunquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,
Cùm semel in silvis imo de stirpe recisum
Matre caret, posuitque comas et brachia ferro;
Olim arbos; nunc artificis manus ære decoro
Inclusit, patribusque dedit gestare Latinis."
Talibus inter se firmabant fœdera dictis,
Conspectu in medio procerum: tum ritè sacratas
In flammam jugulant pecudes, et viscera vivis
Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.
At verò Rutulis impar ea pugna videri
Jamdudum, et vario misceri pectora motu;
Tum magis, ut propiùs cernunt, non viribus æquis.
Adjuvat, incessu tacito progressus, et aram
Supplicitèr venerans, demisso lumine, Turnus;
Tabentesque genæ, et juvenili in corpore pallor.
Quem simul ac Juturna soror crebrescere vidit
Sermonem, et vulgi variare labantia corda,
In medias acies, formam assimulata Camerti
(Cui genus a proavis ingens, clarumque paternæ 225
Nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis),
In medias dat sese acies, haud nescia rerum,
Rumoresque serit varios, ac talia fatur :—
"Non pudet, o Rutuli, cunctis pro talibus unam
Objectare animam? numerone, an viribus, æqui 230
Non sumus? En omnes et Troës et Arcades hi sunt,
[Fatalisque manus, infensa Etruria Turno :]
Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.
Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,
Succedet famâ, vivusque per ora feretur:
Nos, patriâ amissâ, dominis parere superbis
Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis."

220

235

Talibus incensa est juvenum sententia dictis
Jam magis atque magis; serpitque per agmina murmur.
Ipsi Laurentes mutati, ipsique Latini :

24)

215

251

Qui sibi jam requiem pugnæ rebusque salutem
Sperabant, nunc arma volunt, fœdusque precantur
Infectum, et Turni sortem miserantur iniquam.
His aliud majus Juturna adjungit, et alto
Dat signum cœlo; quo non præsentius ullum
Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit.
Namque volans rubrâ fulvus Jovis ales in æthrâ
Littoreas agitabat aves, turbamque sonantem
Agminis aligeri; subitò cùm lapsus ad undas
Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.
Arrexêre animos Itali, cunctæque volucres
Convertunt clamore fugam (mirabile visu !)
Ætheraque obscurant pennis, hostemque per auras
Factâ nube premunt: donec vi victus et ipso
Pondere defecit, prædamque ex unguibus ales
Projecit fluvio, penitùsque in nubila fugit.
Tum verò augurium Rutuli clamore salutant,
Expediuntque manus: primusque Tolumnius augur,
"Hoc erat, hoc votis," inquit, "quod sæpe petivi;
Accipio, agnoscoque Deos: me, me duce, ferrum
Corripite, o miseri, quos improbus advena bello 261
Territat, invalidas ut aves, et littora vestra

255

265

Vi populat. Petet ille fugam, penitùsque profundo
Vela dabit: vos unanimi densate catervas,
Et regem vobis pugnâ defendite raptum."
Dixit; et adversos telum contorsit in hostes
Procurrens: sonitum dat stridula cornus, et auras
Certa secat. Simul hoc; simul ingens clamor, et
Turbati cunei, calefactaque corda tumultu. [omnes
Hasta volans, ut fortè novem pulcherrima fratrum 270
Corpora constiterant contrà, quos fida creârat
Una tot Arcadio conjux Tyrrhena Gylippo;
Horum unum ad medium, teritur quà sutilis alvo
Balteus, et laterum juncturas fibula mordet,
Egregium formâ juvenem et fulgentibus armis, 275

Transadigit costas, fulvâque effundit arenâ.
At fratres, animosa phalanx, accensaque luctu,
Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum
Corripiunt, cæcique ruunt: quos agmina contra
Procurrunt Laurentum; hinc densi rursus inundant
Troës, Agyllinique, et pictis Arcades armis.

281

286

Sic omnes amor unus habet decernere ferro. Diripuêre aras; it toto turbida cœlo Tempestas telorum, ac ferreus ingruit imber; Craterasque focosque ferunt: fugit ipse Latinus, Pulsatos referens infecto fœdere Divos. Infrænant alii currus, aut corpora saltu Subjiciunt in equos, et strictis ensibus adsunt. Messapus regem, regisque insigne gerentem, Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere fœdus, 290 Adverso proterret equo: ruit ille recedens, Et miser oppositis a tergo involvitur aris,

294

300

In caput, inque humeros: at fervidus advolat hastâ
Messapus, teloque orantem multa trabali
Desupèr altus equo gravitèr ferit, atque ita fatur :—
"Hoc habet; hæc melior magnis data victima Divis."
Concurrunt Itali, spoliantque calentia membra.
Obvius ambustum torrem Corynæus ab arâ
Corripit, et venienti Ebuso plagamque ferenti
Occupat os flammis: olli ingens barba reluxit,
Nidoremque ambusta dedit: supèr ipse secutus
Cæsariem lævâ turbati corripit hostis,
Impressoque genu nitens terræ applicat ipsum :
Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum
Pastorem, primâque acie per tela ruentem,
Ense sequens nudo superimminet; ille securi
Adversi frontem mediam mentumque reductâ
Disjicit, et sparso latè rigat arma cruore.
Olli dura quies oculos et ferreus urget
Somnus; in æternam clauduntur lumina noctem.
At pius Æneas dextram tendebat inermem

Nudato capite, atque suos clamore vocabat :—
Quò ruitis? quæve ista repens discordia surgit?

66

305

311