Sistit, et Arruntem tumulo speculatur ab alto.
Ut vidit fulgentem armis, ac vana tumentem,—
"Cur," inquit," diversus abis? huc dirige gressum; 855
Huc, periture, veni; capias ut digna Camillæ
Præmia: tunc etiam telis moriere Dianæ ?"
Dixit; et auratâ volucrem Threïssa sagittam
Depromsit pharetrâ, cornuque infensa tetendit,
Et duxit longè, donec curvata coirent
Inter se capita, et manibus jam tangeret æquis,
Lævâ aciem ferri, dextrâ nervoque papillam.
Extemplò teli stridorem aurasque sonantes
Audiit unà Arruns, hæsitque in corpore ferrum.
Illum expirantem socii atque extrema gementem 865
Obliti ignoto camporum in pulvere linquunt :
Opis ad æthereum pennis aufertur Olympum.
Prima fugit, dominâ amissâ, levis ala Camillæ ;
Turbati fugiunt Rutuli; fugit acer Atinas;
Disjectique duces desolatique manîpli
Tuta petunt, et equis aversi ad monia tendunt.
Nec quisquam instantes Teucros letumque ferentes
Sustentare valet telis, aut sistere contrà;
Sed laxos referunt humeris languentibus arcus;
Quadrupedumque putrem cursu quatit ungula cam-
Volvitur ad muros caligine turbidus atrâ [pum.
Pulvis; et e speculis percussæ pectora matres
Fœmineum clamorem ad cœli sidera tollunt.
Qui cursu portas primi irrupêre patentes,
Hos inimica super mixto premit agmine turba,
Nec miseram effugiunt mortem; sed limine in ipso,
Monibus in patriis, atque inter tuta domorum,
Confixi expirant animas. Pars claudere portas ;
Nec sociis aperire viam, nec mœnibus audent
Accipere orantes; oriturque miserrima cædes
Defendentûm armis aditus, inque arma ruentum.
Exclusi, ante oculos lacrymantúmque ora parentum,
Pars in præcipites fossas, urgente ruinâ,
Volvitur; immissis pars cæca et concita frænis
Arietat in portas et duros objice postes.
Ipsæ, de muris summo certamine matres
(Monstrat amor verus patriæ) ut vidêre Camillam,
Tela manu trepidæ jaciunt; ac robore duro,
Stipitibus, ferrum sudibusque imitantur obustis
Præcipites, primæque mori pro moenibus ardent. 895
Intereà Turnum in silvis sævissimus implet
Nuntius, et juveni ingentem fert Acca tumultum :
Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
Ingruere infensos hostes, et Marte secundo
Omnia corripuisse : metum jam ad mœnia ferri. 900
Ille furens (nam sæva Jovis sic numina poscunt)
Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit
Vix e conspectu exierat, campumque tenebat,
Cùm pater Eneas, saltus ingressus apertos,
Exsuperatque jugum, silvâque evadit opacâ.
Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
Agmine, nec longis inter se passibus absunt.
Ac simul Æneas fumantes pulvere campos
Prospexit longè, Laurentiaque agmina vidit ;
Et sævum Ænean agnovit Turnus in armis,
Adventumque pedum flatusque audivit equorum;
Continuò pugnas ineant, et prælia tentent:
Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Ibero
Tingat equos, noctemque die labente reducat.
Considunt castris ante urbem, et mœnia vallant. 915
TURNUS ut infractos adverso Marte Latinos
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis; ultrò implacabilis ardet,
Attollitque animos. Pœnorum qualis in arvis,
Saucius ille gravi venantûm vulnere pectus,
Tum demùm movet arma leo; gaudetque comantes
Excutiens cervice toros, fixumque latronis
Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento:
Haud secùs accenso gliscit violentia Turno.
Tum sic affatur regem, atque ita turbidus infit:-
"Nulla mora in Turno; nihil est quòd dicta retractent
Ignavi Æneadæ, nec, quæ pepigêre, recusent:
Congredior: fer sacra, pater, et concipe fœdus :
Aut hâc Dardanium dextrâ sub Tartara mittam
Desertorem Asia (sedeant, spectentque Latini),
Et solus ferro crimen commune refellam;
Aut habeat victos: cedat Lavinia conjux."
Olli sedato respondit corde Latinus :-
"O præstans animi juvenis, quantùm ipse feroci
Virtute exsuperas, tantò me impensiùs æquum est 20
Consulere, atque omnes metuentem expendere casus.
Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
Multa manu; nec non aurumque animusque Latino
Sunt aliæ innuptæ Latio et Laurentibus agris, [est:
Nec genus indecores. Sine me hæc haud mollia fatu
Sublatis aperire dolis; simul hæc animo hauri : 26
Me natam nulli veterum sociare procorum
Fas erat, idque omnes Divique hominesque canebant.
Victus amore tui, cognato sanguine victus,
Conjugis et mæstæ lacrymis, vincla omnia rupi,
Promissam eripui genero, arma impia sumsi.
Ex illo qui me casus, quæ, Turne, sequantur
Bella, vides; quantos primus patiare labores.
Bis magnâ victi pugnâ vix urbe tuemur
Spes Italas recalent nostro Tiberina fluenta
Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent.
Quò referor toties? quæ mentem insania mutat?
Si, Turno extincto, socios sum accire paratus,
Cur non incolumi potiùs certamina tollo?
Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet !)
Prodiderim, natam et connubia nostra petentem?
Respice res bello varias; miserere parentis
Longævi, quem nunc moestum patria Ardea longè
Dividit." Haudquaquam dictis violentia Turni
Flectitur; exsuperat magìs, ægrescitque medendo.
Ut primùm fari potuit, sic institit ore :— [me
"Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro
Deponas, letumque sinas pro laude pacisci :
Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextrâ so
Spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis :
Longè illi Dea mater erit, quæ nube fugacem
Fœmineà tegat, et vanis sese occulat umbris."
At regina, novâ pugnæ conterrita sorte,
Flebat, et ardentem generum moritura tenebat :— 55
"Turne, per has ego te lacrymas, per si quis Amatæ
Tangit honos animum (spes tu nunc una senectæ,
Tu requies, misera; decus imperiumque Latini
Te penes; in te omnis domus inclinata recumbit),
Unum oro desiste manum committere Teucris. 60
Qui te cunque manent isto certamine casus,
Et me, Turne, manent: simul hæc invisa relinquam
Lumina, nec generum Ænean captiva videbo.”
Accepit vocem lacrymis Lavinia matris,
Flagrantes perfusa genas: cui plurimus ignem
Subjecit rubor, et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
Si quis ebur; vel mixta rubent ubi lilia multâ
Alba rosâ tales virgo dabat ore colores.
Illum turbat amor, figitque in virgine vultus ;
Ardet in arma magis; paucisque affatur Amatam :
"Nè, quæso, nè me lacrymis, neve omine tanto
Prosequere, in duri certamina Martis euntem,
O mater; neque enim Turno mora libera mortis.
Nuntius hæc, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno 75
Haud placitura refer: Cùm primùm crastina cœlo
Puniceis invecta rotis Aurora rubebit, [cant,
Non Teucros agat in Rutulos; Teucrûm arma quies-
Et Rutulûm; nostro dirimamus sanguine bellum :
Illo quæratur conjux Lavinia campo."
Hæc ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit,
Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia;
Qui candore nives anteirent, cursibus auras.
Circumstant properi auriga, manibusque lacessunt 85
Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.
Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
Circumdat loricam humeris, simul aptat habendo
Ensemque, clypeumque, et rubræ cornua cristæ :
Ensem, quem Dauno ignipotens Deus ipse parenti go
Fecerat, et Stygiâ candentem tinxerat undâ..
Exin, quæ in mediis ingenti adnixa columnæ
Edibus astabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium; quassatque trementem, 94
Vociferans:-" Nunc, o nunquam frustrata vocatus
Hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor,
Te Turni nunc dextra gerit: da sternere corpus,
Loricamque manu validâ lacerare revulsam
Semiviri Phrygis, et fœdare in pulvere crines,
Vibratos calido ferro, myrrhâque madentes."
His agitur furiis; totoque ardentis ab ore
Scintillæ absistunt; oculis micat acribus ignis:
Mugitus veluti cùm prima in prælia taurus
Terrificos ciet, atque irasci in cornua tentat,
Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
Ictibus, et sparsâ ad pugnam proludit arenâ.
Nec minùs intereà, maternis sævus in armis,
Eneas acuit Martem, et se suscitat irâ,
Oblato gaudens componi fœdere bellum.
Tum socios mœstique metum solatur Iüli,
Fata docens; regique jubet responsa Latino
Certa referre viros, et pacis dicere leges.
Postera vix summos spargebat lumine montes Orta dies, cùm primùm alto se gurgite tollunt Solis equi, lucemque elatis naribus efflant: Campum ad certamen, magnæ sub monibus urbis, Dimensi Rutulique viri Teucrique parabant, In medioque focos, et Dis communibus aras Gramineas; alii fontemque ignemque ferebant Velati lino, et verbenâ tempora vincti. Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
|