Page images
PDF
EPUB

caufa fic intelligi debet, id quod et Cicero docuit, 1. de Fato, ut quod cuique antecedat, id ei caufa fit, fed quod cuique efficienter antecedat; i. e. ita ut res vi ejus existat. Hinc caufa propriè dicta, "principium" quoque nomina tur à Cic. de Nat. Deor., fed frequentiùs apud Græ

COS.

Caufa autem eft cujus vi res non folùm eft, verùm etiam fuit, vel erit. Ut enim præcepta logica de omni re, fic omnium præcepta artium de omni tempore intelligenda funt; unde et æterna effe, veritatefque æternæ dicuntur.

Ex definitione, autem caufæ tertium illud artis præcep tum, de quo in præfatione diximus, confectarium hoc oritur: "primus hic locus inventionis, fons eft omnis fcientiæ; fcirique demum creditur cujus caufa teneatur."

Neque aliud eft Ariftotelis decantata illa demonftratio, quàm qua effectum arguitur, probatur, cognofcitur, poni. tur, ex caufa pofita; quodcunque illud demum caufæ genus fit: ut cùm rifibile probatur ex rationali, quippe, omnis homo eft rifibilis, quia rationalis: eóque erit clarior demonftratio, quo caufa certior, propior, præftantior.

"Caufa eft efficiens et materia, aut forma et finis." Cur fic caufa dividatur quafi in duo genera anonyma, infrà in doctrina diftributionis facilius intelligetur.

Quot autem modis alicujus vi res eft, tot effe species caufæ statuendum eft. Modis autem quatuor alicujus vi res eft; ut rectè Aristot. Phys. 2, 7, et nos fuprà diximus; vel enim à quo, vel ex quo, vel per quod, vel propter quod res unaquæque eft, ejus vi effe rectè dicitur. His modis nec plures inveniuntur, nec pauciores effe poffunt: rectè igitur caufa diftribuitur in caufam à qua, ex qua, per quam, et propter quam, i. e. efficientem et materiam, aut formam, et finem.

"Efficiens eft caufa, à qua res eft, vel efficitur." Ab efficiente enim principium movendi eft; ipfa tamen effecto non ineft.

Ciceroni omnis caufa" efficiens" nominatur: fic enim in Topicis; "primus eft locus rerum efficientium, quæ caufæ appellantur:" et de Fato; "caufa eft quæ id efficit, cujus eft caufa." Hinc fit ut "caufatum," à caufis licet omnib. ortum habens, "effectum" tantummodo vocitetur : unde hoc folum intelligitur, efficientem effe caufam præci

puam

puam atque primariam; omnem autem caufam aliquo modo efficere.

"Efficientis etfi, vera genera nulla five fpecies nobis ap parent, ubertas tamen permagna modis quibufdam diftinguitur."

"Primò, quòd procreet, aut tueatur."

Sic pater et mater procreant; nutrix tuetur. Huc quo, que omnium rerum inventores, auctores, 'conditores, confervatores referendi funt. Procreare igitur et tueri duo funt modi quibus idem fæpe efficiens efficere folet: procreando quidem id quod nondum eft, ut fit; confervando autem id quod jam eft, ut porro fit.

[ocr errors]

CAP. IV.

De Efficiente fola, et cum aliis.

"Secundò, caufa efficiens fola efficit, aut cum aliis. Earumque omnium fæpe alia principalis, alia minus principalis, "five adjuvans et miniftra." Quam Cicero, in Partit."caufam conficientem" vocat ; et cujus, inquit, generis vis varia eft, et fæpe aut major aut minor; ut et illa quæ maximam vim habet, fola fepe caufa dicatur. Hinc, Æneid. 2, Nyfus ab Euryalo focio transfert in fe factæ cædis et culpam et pœnam quafi folus auctor fuerit, quia fuit præcipuus. Et folitaria caufa cum plerifque et principalibus et fociis, pro "Marcello," variè adhibetur. Sed hæc duo exempla vide poft finem in praxi analytica.

Caufa minus principalis (ut quidam volunt) vel eft impulfiva, quæ principalem quoquo modo impellit ac movet, vel eft inftrumentalis.

Impulfiva duplex eft Græcifque vocibus receptis, proegumena" dicitur, vel "procatarctica." Illa intus, hæc extrinfecus movet principalem: et vera fi eft, "occafio;" fi ficta, " prætextus" dicitur.

دو

ઃઃ

Sic caufa proeg. quæ intus movebat infideles ad perfequendum Chriftianos (exemplis enim receptis hic utemur) erat eorum ignorantia aut impietas, caufa procat. erant nocturni conventus, vel potius quævis conventicula Chriftiano

rum.

rum. Olim interficiendi Chrifti caufa proeg. erat Judæorum zelus ignarus: procat. objecta fabbathi violatio concionefque feditiofa. Notandum autem eft ubi caufa proegumena, five interna, non eft, ibi caufæ procatarcticæ, five externæ, vim nullam effe.

Ad caufam autem procatarcticam, ea fæpe referenda vi, detur, fi omnino eft in caufis numeranda, quæ fuprà dicta est “caufa fine qua non;" fiquidem quovis modo caufam extrinfecus movere principalem dici poteft.

"Inftrumenta etiam in caufis adjuvantibus connumerantur." Quo argumento Epicureus, apud Cic. 1, de Nat. Deor. difputat mundum nunquam effe factum: hoc etiam exemplum ad praxin retulimus. Inftrumenta autem propriè non agunt, fed aguntur aut adjuvant. Et qui caufam adjuvantem nullam nifi inftrumenta habent, poteft rectě "folitaria caufa" dici: quanquam lata admodum inftrumenti fignificatio admittitur; ut apud Ariftot. Polit. 1, 3, "inftrumenta funt animata, vel inanimata." Quo fenfu omnes ferè caufæ adjuvantes et miniftræ poffunt instrumentales" nominari.

Ad hunc locum referendus commodiffimè videtur caufarum ordo, quo alia dicitur "prima," idque vel abfolutè, ut Deus, vel in fuo genere, ut fol, et ejufmodi quippiam ; alia" fecunda ;" et fic deinceps, quæ à prima vel à prioribus pendet, et quafi effectum eft. Alia deinde "remota" dicitur, alia "proxima :" quò fpectat illud vulgo dictum, quicquid eft caufa caufæ, eft etiam caufa caufati." Quæ' regula in caufis duntaxat neceffariò inter fe ordinatis valet. Sed hæ caufarum divifiones in logica non magnopere fectandæ funt; quandoquidem tota vis arguendi in caufa proxima continetur; déque ea fola generalis definitio caufæ intelligitur.

[ocr errors]

CAP. V.

De Efficiente per fe, et per Accidens:

“ Tertiò, caufa efficiens per fe efficit, aut per accidens.” Tertium hoc par modorum efficiendi eft, ab Ariftotele etiam ét veteribus notatum.

"Per fe efficit caufa, quæ fua facultate efficit." Id eft, quæ ab interno principio effectum producit.

"Ut quæ natura vel confilio faciunt." Naturalis efficientia eft elementorum, foffilium, plantarum, animalium. Confilii exemplum eft illa Ciceronis de fe ad Cæfarem confeffio: "nullà vi coactus, judicio meo ac voluntate, ad ea arma profectus fum, quæ erant fumpta contra te.'

1

Naturæ, appetitum; confilio, artem nonnulli adjungunt. Sed appetitus aut ad naturam, aut ad naturæ vitium; ars ad confilium fine incommodo referetur: ars n. et confilium quatenus aliud efficiunt, non illa ab intellectu, hoc à voluntate; fed ut utrumque ab utroque proficifci videtur: etenim ars ferè non invita, non proximæ faltem invita; et confilium prudens fcienfque agit. Hi quatuor modi efficiendi per fe, ad eundem nonnunquam effectum concurrunt: ut cùm quis loquitur, naturâ; hoc vel illud, confilio fimul et appetitu; eleganter, arte.

Videtur itaque huc propriè referenda etiam caufa impulfiva, five ea proegumena, five procatarctica fit, de quibus capite fuperiore diximus; quæ non tam caufæ funt principali focia aut miniftræ quam modi efficientis, quibus vel affectu aliquo impulfus, vel ex occafione aliqua oblata, confilio abductus hoc vel illud agit, ut ex allatis ibi exemplis intelligi poteft.

Quæ autem natura neceffariò, quæ confilio, libere agunt; neceffariò agit quæ aliter agere non poteft, fed ad unum quidpiam agendum determinatur, idque folum fua propenfione agit quæ neceffitas naturæ dicitur; ex hypothefi_nimirum. Nifi Deus aliud voluerit, aut externa vis aliorsum impulerit, ut lapidem furfum. Libere agit efficiens non hoc duntaxat ut naturale agens, fed hoc vel illud pro ar

bitrio,

bitrio, idque abfolute vel ex hypothefi. Abfolute folus Deus libere agit omnia; id eft quicquid vult; et agere poteft vel non agere; teftantur hoc paffim facræ literæ : libere ex hypothefi, illæ duntaxat caufæ quæ ratione et confilio faciunt, ut angeli et homines; ex hypothefi nimirum divinæ voluntatis, quæ iis libere agendi potestatem in principio fecit. Libertas enim poteftas eft agendi vel non agendi hoc vel illud. Nempe nifi Deus aliud voluerit, aut vis aliunde ingruat.

"Per accidens efficit caufa, quæ externa facultate efficit." Id eft, non fua; cùm principium effecti eft extra efficientem, externumque principium interno oppofitum: fic n. efficiens non efficit per fe, fed per aliud. Hinc vere dicitur, "omne effectum caufæ per accidens poteft reduci ad caufam per fe."

"Ut in his quæ fiunt coactione, vel fortuna." Duo n hæc funt externa principia internis, naturæ nempe et voluntati five confilio, oppofita. Sic Ariftot. Rhet. 2, 20, cùm dixiffet, homines facere quædam non per fe, quædam per fe; fubjungit, "eorum quæ non per fe, alia per fortunam, alia ex neceffitate." Sed "neceffitas Sed" neceffitas" vox nimis lata eft, ut ex fupra dictis de efficiente naturali patebit.

Sic

Coactione fit aliquid, cum efficiens vi cogitur ad effectum. Ut cum lapis furfum vel recta projicitur qui fuapte natura deorfum fertur. Hæc neceffitas coactionis dicitur et caufis etiam liberis nonnunquam accidere poteft. neceffe eft mercatori in tempeftate merces ejicere, fiquidem falvus effe vult. Hæc itaque neceffitas mixtas quafdam actiones produxit, quas facit quis volens nolente animo, quod aiunt.

"Fortuna five fortuitò fit aliquid, cùm præter fcopum efficientis accidit." Non enim fortuna, fed efficiens, quæ per fortunam five fortuitò agit, eft propriè caufa per accidens rerum fortuitarum: eò quòd earum principium, occulta nimirum illa caufa quam " fortunam" dicimus, extra illum efficientem eft: fortuna autem eft eventuum eorum principium, etfi occultum, non per accidens tamen, fed per fe. Fortuna itaque apud veteres aut nomen fine re effe exi" imabatur, quo ufi funt homines, tefte alicubi Hippocrate, cùm fecundarias contingentium caufas ignorarent, aut eft ipfa latens caufa: ut Cicero in Top. " cùm enim VOL. VI.

P

nihil

1

« PreviousContinue »