turbandas Latii res: 286 sqq. Turni animum per somnum (v. 414) ipsa Alecto ira et furore incendit. Tertio die seruntur causæ belli inter Trojanos et Latinos: Turnus Laurentum profectus parat arma, edicit bellum, auxilia colligit. Recte nunc ab omni temporis memoratione abstinet poëta: sed paulo post sub libri VIII initium iterum temporum notas adjungit. Viso nocturno monitus Æneas iter parat ad Evandrum. Orto die bina navigia instruit adversoque Tiberi evectus sub meridiem collem Palatinum, quem Evander tenebat, prospicit VIII, 79-97 sqq. Hospitio ab eo benigne exceptus (169 sqq.), dieque et nocte cum eo exacta v. 367-369 altero die (455 sqq.) Evandri monitu Agyllam seu Cære Etruriæ urbem adit Æneas et Tarchonem ad armorum societatem pellicit v. 604 sq.

Interea nuntio de Æneæ absentia accepto Turnus vallum Trojanorum oppugnat, classem incendit: 1x, 1-158. Nocte insecuta Nisus et Euryalus ad Æneam missi interimuntur 159-458. Altero die, qui idem ille est, quo Æneas Cæretanos adierat, Rutuli castra Trojanorum omni vi oppugnant 459 Et jam prima novo spargebat lumine terras-Aurora'— Irrumpit in castra Turnus, iterum expellitur lib. IX. Habetur concilium Deorum x, 1-117. Interea Rutuli pergunt vallum oppugnare 118-145, donec nox supervenit: quod intelligitur ex v. 146 sqq. Altero mane, qui quartus erat dies, adest Æneas cum auxiliis ex Etruria. Is, superiore die (eodem illo, quo pugna ad castra Trojanorum facta erat) exeunte, navibus conscensis Agylla seu Cære solverat, totamque noctem iter mari acceleraverat: hoc est X, 147' media Eneas freta nocte secabat.' Noctu Nymphas, olim naves suas, sibi occurrere videt v. 215 sqq. Ab iis, quæ gesta sint superiore die, accipit. Copiis expositis Æneas pugnam facit; finitur illa Mezentii cæde: x ad f. Altero die, quintus is est (X1, 1), Æneas tropæum statuit, Pallantis corpus ad patrem Evandrum remittit, Latinis inducias in XII dies dat: e quibus tantum quid altero ac tertio die factum sit, memoratur 182 sqq. 210 sq., concrematio cadaverum et luctus. Interea, pergit poëta v. 225,

Venulus a Diomede redit, qui auxilia denegaverat. Cogitur consilium: in quo dum Drances et Turnus altercantur, ecce affertur nuntius, Æneam castra movisse et adversus Laurentum exercitum ducere: v. 445, quod non nisi induciarum tempore elapso, adeoque die XIII factum credere licet. Capit Turnus insidiarum locum, et equites in camporum planitiem præmittit. Sed audito, pugna equestri facta Latinos fugere, relictis insidiis ad urbem properat: atque hic ne pugnam cum Enea faceret, nox ingruens intercedit: v. vs. ult. Æn. XI. Turnus Æneam in alterum diem ad singulare certamen provocat XII, 76 Cum primum crastina coelo' etc. Ortus dies v. 113' Postera vix summos' etc. Prodit Latinus in campum ante urbem ad foedus feriendum, quo leges certaminis scribuntur. Turbato fœedere, vulneratur Æneas, instauratur pugna. Sanatus a vulnere Æneas Veneris matris interventu, in pugnam redit, Turnum per ordines frustra insequitur. Repente hinc ad moenia Laurentum partem exercitus ducit 554. Tandem ad urbem tuendam advolat Turnus, et cum Ænea congressus occiditur. Quæ omnia ad poëtæ mentem eodem die X111 gesta esse necesse est.

EXCURSUS II.

DE JUNONIS DEORUMQUE INTERVENTU IN EXTREMA
PARTE ÆNEIDIS.

XII, 134 'At Juno e summo, qui nunc Albanus habetur' etc. 791 'Junonem interea-pugnas de nube tuentem ;' et 841. 842 Annuit his Juno et mentem lætata retorsit. Interea excedit cœlo nubemque relinquit.' Ut post illa, quæ de Deorum ministeriis et Junonis odiis universe disputata sunt (Disquis. I s. VII. Excurs. 1* ad Æn. 1 passimque in Notis, ut ad Ix, 802), ea illustrentur, quæ in h. 1. commentatus sum, placet hic sub unum conspectum adducere, quæ

Deorum, Junonisque in primis, in posterioribus sex libris partes, quod ministerium fuerit. Apparebit vel ex his, verum esse quod aliquoties monui, hac in carminis parte longe inferiorem esse Maronem Homero, cui Deorum interventus non pro figmento et jucundo mendacio erat: sed res a priscis hominibus credita ac tradita, ac veterum ætatum ingeniis et mentibus ita frequentata, ipso sermonis genio, carminum perpetuo argumento, narrationum ad solitum exemplum institutarum more ac consuetudine, tam familiaris facta, ut videre, audire, Deos sibi viderentur in mediis rebus agendis versantes. Juno, cujus arte et consilio classis Trojanorum e Sicilia Italiam petens primum ad Africæ littora tempestate delata (lib. 1, 38 sqq.), mox, cum frustra hoc actum esset, ut Didonis amore irretitus Æneas Carthagine retineretur, in Sicilia combusta fuerat (lib. v, 604 sqq.), ubi Trojanos ad Latii littus appulisse videt (v11, 286 sqq.), ne nihil, quo fata differre saltem liceret, intentatum relinqueret, unam ex Furiis excitat et Latium discordiis miscet. Dum Æneas absens Evandri et Etruscorum auxilia conquirit, Venusque mater ei arma Vulcani arte parat (VIII, 370 sq.), Juno Iride missa Turnum excitat, ut Ænea absente Trojanorum castra seu urbem ac munitiones oppugnet; lib. IX, 1 sqq. Inter hanc oppugnationem Turnus in castra jam irruperat: cum Junoni per Iridem a Jove missam interdicitur, ne ulterius pro Turno contendat et in pugna allaboret: ibid. IX, 802 sqq.

Consilio habito, Jupiter Diis persuadere vult, ut dissidiis compositis nihil ultra intercedant, quo minus fatalis sedes in Italia Æneæ contingat: lib. x, 1 sqq. Quandoquidem monitis precibusque nullum dari locum videt, objurgatis graviter Diis declarat, fatis se omnia esse permissurum v. 105 sqq. Nec tamen hoc ita observari videas in sqq., quin Juturna Turnum fratrem moneat, ut Lausum Pallantis manibus eripiat v. 438. Juno autem ipsa Turnum eluso Ænea pugnæ subducat: v. 606. Contra Jovis monitu Mezentius in pugnam succedit v. 689. Juno ad coelum statim redierat (v. 663. 664). Nam paulo post ea cum Venere inter

Deos memoratur, qui ex Olympo pugnam prospectant 758. Etiam Diana Opim mittit Nympham, ut Camillæ mortem ulciscatur lib. XI, 532-567. Interea Jupiter Tarchonem Etruscum incitat, ut firmatis animis turmas ad pugnandum reducat v. 726.

Instabat jam singulare Turni cum Ænea certamen. Juno, quæ Turno timebat, dirimere saltem ac differre pugnam studet. Nunc inducitur illa ex monte Albano prospiciens pugnam, unde Juturnam mittit: XII, 134 sqq., ut fratri suo succurrat. Ut hoc poëtæ commentum satis se phantasmate rerum commendet, cogitandum est, Juturnam esse Nympham fluvii et lacus Latii, qui non longe aberat ab Albano monte. Igitur in hunc descenderat Juno, ut cum Juturna super communibus rebus ageret; inde eam iterum ad Olympum reversam esse (v. 159. 160) statuendum est. Nam aliquando post v. 792 illa in nubibus hæret despectans pugnam et de Turno solicita. Hic Jupiter ad eam accedit, utque in fatorum placitis illa acquiescat tandem obtinet. Quo facto Juno ' cœlo excedit nubemque relinquit,' adeoque ad suam sedem in Olympo redit.

EXCURSUS III.

DE REBUS GESTIS ET FATIS ÆNEÆ INDE AB ADVENTU IN ITALIAM, ET DE POETÆ ARTIFICIO IN HIS REBUS TRACTANDIS ET ORNANDIS.

XII, 189 sqq. Noú ego nec Teucris Italos parere jubebo, Nec mihi regna peto; paribus se legibus ambæ Invicta gentes æterna in foedera mittant. Sacra Deosque dabo: socer arma Latinus habeto; Imperium solenne socer: mihi moenia Teucri Constituent, urbique dabit Lavinia nomen,' et v. 821 sq. Cum jam connubis pacem ielicibus, esto, Component, cum jam leges et foedera jungent: Ne vetus

indigenas nomen mutare Latinos, Neu Troas fieri jubeas Teucrosque vocari; Aut vocem mutare viros, aut vertere vestes. Sit Latium; sint Albani per sæcula reges; Sit Romana potens Itala virtute propago; Occidit, occideritque, sinas, cum nomine Troja.'

Observationes super his subjungam nonnullas; quæ tanquam pro supplemento rerum in Eneide tractatarum sint, etsi non valde doctas ac reconditas, quasque adeo mens tam longi operis decursu fessa secum ferre, justi oneris leve superpondium, non refugiat.

Et primum quidem ingeniose hoc factum, quod futurum Latii statum, quem majorum primo sermonibus servata, tum a priscis scriptoribus litteris prodita, memoria ad posteritatem pertulerat, tanquam fœdere jam ab initio constitutum memoravit et commode loco intexuit. Cessere Trojani in Latinorum nomen. Cum tamen Æneas, dum viveret Latinus, suos Trojanos discretos ab iis haberet, nec eos cum Aboriginibus misceret, nisi ex quo Latinus vivere desierat: expectari poterat, Latinos potius in Trojanorum nomen abituros esse. Obscurum est, qua ratione id factum sit, et diversis modis factum id narratur. Solerter itaque inventum a poëta, ut foederis de bello per certamen singulare dirimendo conditionibus hæc constituerentur. Conditiones igitur hæ habendæ Trojani victi agro Laurentum excedunto; victores aquo jure cum Latinis utuntor; Latinus imperium et summum jus habeto: religiones suas Trojani Latinis impertiunto: condendæ urbi locus Trojanis assignator. Jam hæc non sine omni historiæ auctoritate a poëta esse ficta, ex iis intelligitur, quæ, etsi inter diversas ceterarum rerum narrationes, de pace et fœdere inter Æneam et Latinum inito tradita legimus. Apud Dionysium 1, 59 ex communi commemoratione, quam ibi exponit, ante congressum utriusque exercitus foedus factum inter Æneam et Latinum in has leges: ut Trojani acciperent tantum agri, quantum a colle (cui Lavinium impositum) quoquo versum euntibus stadia circiter XL pateret; ut porro mutua inter Trojanos et Latinos et præsentis belli adversus Rutulos et ceterorum bellorum